EU đối mặt sức ép chính trị chưa từng có

EU đang đối mặt nguy cơ khủng hoảng lan rộng, khi cuộc điều tra gian lận của Văn phòng Công tố viên Công cộng châu Âu (EPPO) liên quan đến gói thầu đào tạo nhà ngoại giao trẻ giai đoạn 2021-2022 đang gây ra hệ lụy vượt xa phạm vi một vụ sai phạm tài chính.

Việc một loạt nhân vật cấp cao bị tạm giữ, trong đó có cựu Đại diện Cấp cao của Liên minh châu Âu (EU) Federica Mogherini và cựu Tổng thư ký Cơ quan Đối ngoại châu Âu (EEAS) Stefano Sannino, đã làm rung chuyển bộ máy vốn được kỳ vọng vận hành minh bạch và chuẩn mực.

Vụ việc nổ ra trong thời điểm Ủy ban châu Âu dưới sự lãnh đạo của Chủ tịch Ursula von der Leyen đang phải xử lý hàng loạt vấn đề liên quan đến tính minh bạch, bao gồm tranh cãi về tin nhắn trao đổi với lãnh đạo Pfizer trong đại dịch và áp lực từ các bê bối trước đó như Qatargate. Chỉ một năm sau khi bà von der Leyen bước vào nhiệm kỳ thứ hai, nội bộ EU lại rơi vào khủng hoảng niềm tin mới.

Những vết rạn đầu tiên

EPPO xác nhận đã tiến hành khám xét tại Trường Cao đẳng châu Âu ở Bruges, trụ sở EEAS tại Brussels và nhà riêng các nghi phạm.

Ba người, bao gồm bà Mogherini, một nhân sự cấp cao của Trường Cao đẳng châu Âu và một quan chức Ủy ban châu Âu (EC), đã bị tạm giữ với cáo buộc “gian lận đấu thầu, tham nhũng, xung đột lợi ích và vi phạm bí mật nghề nghiệp”. EPPO thông báo rằng đã xuất hiện “những mối nghi ngờ mạnh mẽ” về việc ưu ái bất hợp pháp trong quá trình xét thầu.

Dù cả ba đã được thả vì không bị coi là nguy cơ bỏ trốn, họ vẫn là nghi phạm theo luật Bỉ. Vụ việc ngay lập tức thu hút sự chú ý của công luận bởi tầm ảnh hưởng của những nhân vật bị liên đới, vốn là những người từng giữ vai trò quan trọng trong chính sách đối ngoại của EU.

Cựu Đại diện Cấp cao của Liên minh châu Âu (EU) Federica Mogherini. Ảnh: Reuters.

Các quan chức EU lo ngại vụ bê bối lần này có thể gây tổn hại sâu sắc đến uy tín thể chế. Cristiano Sebastiani, đại diện công đoàn Renouveau & Démocratie, nhận định nếu cáo buộc được chứng minh, sự việc sẽ gây “tác động thảm khốc đối với uy tín của các cơ quan liên quan và rộng hơn là đối với nhận thức của công dân về toàn bộ thể chế châu Âu”.

Việc Stefano Sannino, người từng là Tổng thư ký EEAS và hiện giữ chức vụ cao tại Ủy ban châu Âu, bị điều tra khiến bà Ursula von der Leyen rơi vào tâm điểm của sức ép chính trị. Theo nguồn tin từ Politico, một số nghị sĩ đã kêu gọi tái khởi động nỗ lực bỏ phiếu bất tín nhiệm đối với bà von der Leyen.

“Uy tín của các định chế EU đang bị đe dọa”, Manon Aubry, đồng chủ tịch nhóm cánh tả tại Nghị viện châu Âu nhận xét.

Cựu Tổng thư ký Cơ quan Đối ngoại châu Âu (EEAS) Stefano Sannino. Ảnh: Reuters.

Tuy nhiên, một quan chức EU giấu tên đã bảo vệ bà von der Leyen, cho rằng trách nhiệm của sự vụ phần lớn thuộc về EEAS, cơ quan hoạt động độc lập dưới sự điều hành của Đại diện Cấp cao Kaja Kallas.

“Vì bà von der Leyen là lãnh đạo có nhận diện cao nhất ở Brussels, mọi chuyện đều bị quy về bà”, quan chức này nói. “Điều đó không công bằng”.

Vụ việc nhanh chóng bị khai thác bởi các chính phủ vốn có quan hệ căng thẳng với Brussels. Phát ngôn viên Zoltán Kovács của chính phủ Hungary bóng gió trên mạng xã hội: “Thật thú vị khi Brussels luôn rao giảng về ‘thượng tôn pháp luật’ trong khi các thể chế của chính họ trông giống một bộ phim tội phạm hơn là một liên minh vận hành hiệu quả”.

Sau nhiệm kỳ tại EEAS, bà Mogherini trở thành Hiệu trưởng Trường Cao đẳng châu Âu vào năm 2020, dù trước đó bà vấp phải chỉ trích liên quan đến tiêu chí năng lực và quy trình bổ nhiệm. Bà Mogherini cũng là Giám đốc Học viện Ngoại giao EU năm 2022, chính là dự án dính tới gói thầu đang bị điều tra. Điều này càng làm gia tăng nhạy cảm chính trị của vụ việc.

Cơn sóng ngầm bủa vây EU

Vụ bê bối của cựu quan chức cấp cao EU lần này xảy đến chỉ hai năm sau vụ Qatargate và giữa lúc EU vẫn đang xử lý các cáo buộc vận động hành lang liên quan đến Huawei. Khác với những vụ trước chủ yếu nhắm vào Nghị viện châu Âu, cuộc điều tra hiện tại tác động trực tiếp đến các cơ quan chấp pháp và ngoại giao cấp cao, khiến EU khó có thể tiếp tục giữ lập trường “đứng ngoài” như trước.

Một số chuyên gia nhận định đây có thể là khủng hoảng lớn nhất kể từ khi toàn bộ Ủy ban Santer từ chức năm 1999 vì quản lý tài chính yếu kém. Mức độ liên đới của những nhân vật trọng yếu khiến vụ việc lần này mang tính hệ thống hơn là cá biệt.

EC chưa đưa ra bình luận khi quá trình điều tra còn đang tiếp diễn, trong khi Trường Cao đẳng châu Âu ra thông cáo “tái khẳng định cam kết với các chuẩn mực liêm chính và tuân thủ cao nhất”. Tuy vậy, các tuyên bố này khó giải tỏa quan ngại khi hàng loạt nhân vật có mức độ ảnh hưởng lớn bị nêu tên.

Bê bối dồn dập bủa vây EU khiến Chủ tịch Ursula von der Leyen đứng trước áp lực từ nhiều luồng ý kiến trái chiều. Ảnh: Reuters.

Những luồng ý kiến trái chiều cho rằng EU không thể yêu cầu các quốc gia thành viên tăng cường minh bạch nếu bản thân các cơ quan trung tâm lại vướng vào cáo buộc gian lận tài chính liên quan tới ngân sách chung.

Một số quan chức cảnh báo vụ bê bối có thể làm trầm trọng thêm căng thẳng âm ỉ giữa EC và EEAS, hai cơ quan vốn có lịch sử phối hợp phức tạp. Việc trách nhiệm bị đẩy qua lại có thể làm suy yếu tính thống nhất trong chính sách đối ngoại của EU, nhất là trong bối cảnh địa chính trị bất ổn.

Ngoài ra, các đảng hoài nghi EU có thể tận dụng vụ việc để củng cố luận điểm rằng Brussels thiếu cơ chế kiểm soát quyền lực hiệu quả, từ đó làm suy giảm niềm tin của cử tri trước thềm các cuộc bầu cử khu vực.

Không chỉ là cuộc điều tra tài chính, vụ việc đang trở thành phép thử đối với khả năng tự thanh lọc và minh bạch hóa của EU. Cách Brussels xử lý giai đoạn tiếp theo sẽ định đoạt liệu sự cố này trở thành một bê bối lớn nhất trong nhiều thập niên hay một bước ngoặt cho cải cách thể chế, Politico nhận định.

Đại Hoàng