Gần 4 năm thi hành Luật Bảo vệ môi trường: Phân loại, xử lý rác vẫn theo 'lối cũ'

Hoạt động phân loại, xử lý rác tại nhiều địa phương vẫn tồn tại không ít khó khăn, bất cập. (Ảnh: Hùng Võ/Vietnam+)

Sau gần 4 năm chính thức thi hành Luật Bảo vệ môi trường 2020 (có hiệu lực thi hành từ ngày 1/1/2022), tỷ lệ thu gom, xử lý chất thải rắn sinh hoạt ngày càng tăng và đẩy mạnh áp dụng công nghệ hiện đại giảm chôn lấp, tăng tái chế và thu hồi năng lượng. Tuy vậy, hoạt động phân loại, xử lý rác tại nhiều địa phương vẫn tồn tại không ít khó khăn, bất cập cần giải quyết.

Đáng chú ý, nhiều nơi chính sách vẫn chưa thực sự đi vào cuộc sống, khi rác thải rắn sinh hoạt mới chỉ được “phân loại trên giấy,” chưa đồng bộ; một số nơi còn đổ rác tràn lan; xử lý chôn lấp trực tiếp vẫn chiếm tỷ lệ cao…

Rác ít được phân loại, xử lý chủ yếu chôn lấp

Theo Phó Cục trưởng Cục Môi trường Hồ Kiên Trung, phân loại, tái chế, tái sử dụng rác thải rắn sinh hoạt tại nguồn theo quy định của Luật Bảo vệ môi trường 2020, là nền tảng vững chắc nhằm giảm thiểu ô nhiễm, tránh lãng phí nguồn nguyên liệu giá trị cho nền kinh tế; đồng thời góp phần tiết kiệm nguồn chi phí xử lý rác thải lên đến hàng chục triệu USD mỗi năm.

Điều đó có ý nghĩa hơn khi từ ngày 1/1/2025, quy định xử phạt hành vi không phân loại rác tại nguồn đã chính thức có hiệu lực, thi hành trên cả nước.

Thế nhưng, thực tế hiện nay tại nhiều địa phương cho thấy việc phân loại rác thải vẫn còn mờ nhạt; nhất là tại các khu chung cư, khi rác thải không qua phân loại, vẫn thường xuyên được người dân vứt tự do vào thùng rác. Sau đó, rác được nhân viên môi trường đến thu gom, vận chuyển đến các điểm - khu xử lý chôn lấp trực tiếp; một số ít xử lý theo phương pháp đốt.

Nhức nhối hơn, tại một số địa phương, rác còn bị đổ trộm ra vỉa hè, nằm “chình ình” lấn chiếm cả lòng đường, trong đó ngoài rác thải rắn sinh hoạt thông thường, còn có các loại rác thải từ đồ gia dụng cũ hỏng như bàn ghế, chăn, nệm, chiếu cùng một số loại rác thải nguy hại khác.

Thực trạng trên không chỉ làm mất mỹ quan đô thị, gây ô nhiễm môi trường, mà còn gây ảnh hưởng đến việc đi lại hàng ngày của người dân.

Công nhân môi trường thu gom rác thải đưa đi xử lý ở thành phố Cần Thơ. (Ảnh: Hùng Võ/Vietnam+)

Đại diện Phòng Quản lý chất thải (Cục Môi trường), cho biết thống kê năm 2024, cho thấy tổng khối lượng rác thải sinh hoạt phát sinh trên cả nước đạt 69.406,53 tấn/ngày, trong đó khu vực đô thị chiếm 53,67% và nông thôn chiếm 46,33%. Đáng chú ý, dù cả nước có 1.549 cơ sở xử lý chất thải rắn sinh hoạt, song phần lớn vẫn dựa vào chôn lấp (chiếm khoảng 64%); còn công nghệ hiện đại như đốt rác phát điện, ủ sinh học, tái chế vẫn chiếm tỷ lệ thấp.

Điều đáng nói là, sau sáp nhập các tỉnh, thành, lượng rác thải có xu hướng tăng nhanh, nhiều địa phương gặp khó khăn do địa bàn mở rộng nhưng hạ tầng thu gom, vận chuyển và xử lý chưa được điều chỉnh kịp thời, dẫn tới quá tải.

Ngoài ra, ý thức phân loại rác của một bộ phận người dân chưa cao, hạ tầng kỹ thuật còn thiếu đồng bộ, trong khi chi phí vận chuyển tăng mạnh. Ngoài ra, nhiều bãi chôn lấp không hợp vệ sinh tiếp tục là thách thức lớn.

Báo cáo các cuộc làm việc của Đoàn giám sát của Quốc hội với Chính phủ, Bộ Nông nghiệp và Môi trường trong thời gian gần đây, cũng cho thấy một số địa phương đã triển khai thí điểm phân loại tại nguồn, cơ chế chính sách dần hoàn thiện, năng lực thu gom xử lý nâng cao. Tuy nhiên, thực tế hoạt động phân loại tại nguồn vẫn chưa đồng bộ; hạ tầng, tài chính, nhân lực và sự tham gia của cộng đồng, doanh nghiệp còn hạn chế.

Đầu tư hạ tầng đồng bộ và công nghệ hiện đại

Theo bà Nguyễn Thị Mai Phương, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội, quản lý chất thải rắn sinh hoạt, nhất là phân loại rác tại nguồn phải được tiếp cận một cách đồng bộ, toàn diện và có lộ trình rõ ràng. Vì vậy, việc tiếp tục rà soát, bổ sung, hoàn thiện hệ thống văn bản hướng dẫn thi hành Luật Bảo vệ môi trường 2020 là điều không thể chậm trễ.

Bà Phương cũng đề xuất tập trung xây dựng các quy trình kỹ thuật, định mức đơn giá thu gom, vận chuyển, xử lý chất thải. Theo bà, đây chính là công cụ để thực thi nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền,” bảo đảm thu đúng, thu đủ và tạo nguồn lực đầu tư trở lại cho công tác bảo vệ môi trường, đồng thời có hướng dẫn cụ thể cho các địa phương về tổ chức phân loại rác tại nguồn phù hợp.

Bên cạnh những quy định kỹ thuật, bà Phương cho rằng pháp luật phải xác lập cơ chế và lộ trình chuyển đổi công nghệ xử lý chất thải rắn sinh hoạt, ưu tiên các công nghệ tiên tiến, thân thiện với môi trường như đốt phát điện, tái chế, compost hóa.

Ngoài ra, bà Phương đề xuất thiết kế các cơ chế để huy động tối đa nguồn lực xã hội; khuyến khích đầu tư theo hình thức đối tác công-tư (PPP) và đẩy mạnh xã hội hóa trong phát triển hạ tầng kỹ thuật về nước thải, chất thải rắn sinh hoạt trở thành yêu cầu cấp thiết. Cùng với đó là nghiên cứu, bổ sung chính sách thuế đối với một số sản phẩm, bao bì, đồ tiêu dùng nhằm góp phần bù đắp chi phí xử lý chất thải.

Cùng nội dung này, Giáo sư, tiến sỹ Nguyễn Hữu Dũng, Viện trưởng Viện Môi trường đô thị và Công nghiệp Việt Nam, cho rằng vấn đề hạn chế tỷ lệ chôn lấp là một nhiệm vụ chiến lược, bởi quỹ đất tại các đô thị hiện nay đều không còn, ngay cả những tỉnh miền núi để tìm vị trí thay thế cũng rất khó. Do đó, cần có cơ chế tận dụng việc các địa phương sau sáp nhập để có quy hoạch hệ thống hạ tầng thu gom và xử lý chất thải rắn.

Cũng theo ông Dũng, hiện nay, các địa phương đã bắt đầu áp dụng các công nghệ xử lý hiện đại như đốt rác phát điện, ủ làm phân vi sinh hay tái chế, trong khi thực tế việc triển khai còn hạn chế. Vì vậy, mỗi địa phương có đặc thù khác nhau nên chuyển giao công nghệ phải có tiêu chí, phù hợp. Điều này cũng đồng nghĩa với việc Chính phủ cần nghiên cứu kỹ các mô hình, đa dạng hóa nguồn lực, thúc đẩy liên kết vùng, liên kết nông thôn để xử lý chất thải rắn sinh hoạt.

Ông Dũng cũng đề cập đến mô hình khu công nghiệp hỗ trợ công nghiệp sinh thái, bởi đây là một cách làm đã được nhiều nước triển khai hiệu quả. Nhiều doanh nghiệp quốc tế muốn chuyển giao mô hình này cho Việt Nam nhưng không có mô hình nào áp dụng đại trà, vì mỗi địa phương có đặc thù riêng, chủng loại rác thải khác nhau. Vì thế, việc chuyển giao công nghệ phải có tiêu chí rõ ràng, phù hợp từng nơi.

Về phía cơ quan quản lý, bà Dương Thị Thanh Xuyến - Phó Trưởng phòng Quản lý chất thải (Cục Môi trường), nhấn mạnh để quản lý hiệu quả chất thải rắn sinh hoạt, thời gian tới không thể chỉ trông chờ một giải pháp đơn lẻ.

Để đảm bảo tính đồng bộ, bà Xuyến cho biết Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang tiếp tục hoàn thiện hành lang pháp lý, hướng dẫn người dân phân loại rác; ghi nhận các điểm nghẽn và phối hợp với địa phương giải quyết khó khăn trong thu gom, xử lý chất thải rắn sinh hoạt; khuyến khích và phát động phong trào toàn dân tham gia bảo vệ môi trường.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường cũng đẩy nhanh việc ban hành giá dịch vụ, quy định kỹ thuật thu gom, xử lý chất thải rắn sinh hoạt theo khối lượng và thể tích; khuyến khích áp dụng các công nghệ hiện đại, hiệu quả; xác định chính xác khối lượng rác để đầu tư tương xứng; hình thành ngành công nghiệp xử lý, tái chế chất thải rắn sinh hoạt đồng thời thúc đẩy công nghệ, chuyển đổi số trong phân loại, xử lý chất thải rắn sinh hoạt./.

(Vietnam+)