Gạo Việt xanh phát thải thấp: làm sao đo đúng, chứng đúng?

Để được xem xét “cấp giấy thông hành” sử dụng nhãn hiệu gạo Việt xanh phát thải thấp, các đơn vị/tổ chức phải đáp ứng hai yêu cầu tiên quyết: tham gia đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL và phải là thành viên của Hiệp hội ngành hàng lúa gạo Việt Nam (Vietrisa).

Chấm điểm sử dụng “gạo Việt xanh phát thải thấp”

Tính đến thời điểm hiện tại, khoảng 70.000 tấn gạo đã được cấp nhãn hiệu “gạo Việt xanh phát thải thấp” của Vietrisa- đơn vị được giao chủ trì và cấp nhãn hiệu này. Gạo Việt xanh phát thải thấp là thành quả quan trọng của đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao phát thải thấp vùng ĐBSCL của Bộ Nông nghiệp và Môi trường.

“70.000 tấn gạo này được cấp (nhãn hiệu gạo Việt xanh phát thải thấp) căn cứ vào đâu?”, ông Bùi Bá Bổng, Chủ tịch Vietrisa đặt câu hỏi và giải thích, việc cấp giấy chứng nhận căn cứ vào đánh giá/chứng nhận của tổ chức quốc tế.

Nhãn hiệu gạo Việt xanh phát thải thấp. Ảnh: Vietrisa

Ông Lê Thanh Tùng, Phó chủ tịch kiêm Tổng thư ký Vietrisa, cho biết đơn vị này cấp nhãn hiệu cho một số doanh nghiệp đạt tiêu chuẩn khi họ tham gia dự án TRVC (dự án chuyển đổi chuỗi giá trị lúa gạo ứng phó biến đổi khí hậu và phát triển bền vững tại ĐBSCL)- là dự án trực thuộc đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao. “Doanh nghiệp gạo đạt được chứng nhận của các tổ chức quốc tế (Tổ chức phát triển Hà Lan- SNV Việt Nam và một số đối tác) nên mình cấp chứng nhận”, ông cho biết.

Tuy nhiên, sắp tới Việt Nam sẽ mở rộng để cấp giấy chứng nhận sử dụng nhãn hiệu “gạo Việt xanh phát thải thấp” ở cả cấp độ hợp tác xã và các đơn vị liên quan tham gia chuỗi ngành hàng lúa gạo ở ĐBSCL. “Quy mô/đối tượng mở rộng, vậy làm sao các tổ chức quốc tế giám định, xác nhận được hết?”, ông Bổng nêu vấn đề.

Từ thực trạng nêu trên, Vietrisa, Viện nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI) cùng các chuyên gia và đơn vị liên quan đã ban hành bộ công cụ đánh giá, giúp nông dân và doanh nghiệp tuân thủ để được cấp giấy chứng nhận.

Vậy, câu hỏi được đặt ra là làm sao để được cấp giấy chứng nhận?

Ông Nguyễn Văn Hùng, Chuyên gia cao cấp của IRRI, cho biết sẽ chấm theo thang điểm (từ 0 đến 3) dựa vào mức độ đạt yêu cầu trong áp dụng công nghệ xanh, phát thải thấp khi thực hành canh tác.

Theo đó, nhiều khâu trong quy trình được đánh giá, gồm quản lý nước trước vụ; cơ giới hóa làm đất; sử dụng giống; lượng giống gieo sạ; cơ giới hóa gieo sạ; bón phân; quản lý nước giữa vụ; quản lý dịch hại; thu hoạch và quản lý rơm rạ.

Chẳng hạn, với nội dung sử dụng giống: khi sử dụng giống xác nhận cấp 1 được 3 điểm (cao nhất); giống xác nhận cấp 2 được 2 điểm; sử dụng giống không xác nhận được 0 điểm, tức không đạt ở nội dung này.

Còn với quản lý nước giữa vụ: khi rút nước thành công ít nhất 2 lần, mỗi lần ít nhất 3 ngày được 3 điểm; rút nước 1 lần trong ít nhất 3 ngày được 1 điểm; không rút nước giữa vụ được 0 điểm.

Về quản lý rơm rạ, thì thu gom rơm ra khỏi đồng ruộng hoặc vùi rơm trong thời hạn trên 30 ngày trước vụ gieo sạ mới được 3 điểm; cày/xới vùi rơm có sử dụng chế phẩm sinh học trên 14 ngày trước khi gieo sạ vụ mới được 2 điểm; đốt rơm là 0 điểm.

Theo ông Hùng, có hai nội dung bắt buộc nông dân phải "vượt ngưỡng", đó là quản lý nước giữa vụ và quản lý rơm rạ. Điều này có nghĩa, nếu “đốt rơm rạ” hoặc “không rút nước giữa vụ”, thì không được xét cấp sử dụng nhãn hiệu gạo Việt xanh phát thải thấp, dù các tiêu chí khác đạt điểm cao.

Số điểm đạt được sẽ dựa vào công thức tính để quy ra tỷ lệ phần trăm đạt của quy trình này, chứ không tính bằng tổng số điểm tuyệt đối. Khi đó, nông dân đạt mức 1, tức sản xuất lúa theo hướng xanh, phát thải thấp khi đạt ít nhất 50% điểm của quy trình; đạt mức 2, tức mức đảm bảo tuân thủ quy trình 1 triệu héc ta- là cơ sở để Vietrisa cung cấp nhãn hiệu “gạo Việt xanh phát thải thấp” khi đạt ít nhất 85% điểm của quy trình.

Dĩ nhiên, nông dân/tổ chức phải vượt qua hai ngưỡng bắt buộc, đó là quản lý nước và quản lý rơm rạ. Đồng thời, phải là thành viên của Vietrisa và có tham gia vào đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao.

Thực hành tự đánh giá để chấm điểm sự tuân thủ của quy trình nhằm cấp chứng nhận sử dụng nhãn hiệu gạo Việt xanh phát thải thấp. Ảnh: Trung Chánh

"Nền tảng" để quyết định bằng dữ liệu?

Theo ông Bổng của Vietrisa, cách triển khai “truyền thống” là cán bộ khuyến nông hoặc địa phương ghi chép, thu nhật ký đồng ruộng từ nông dân, tốn nhiều thời gian và chi phí.

Tuy nhiên, với cách chấm điểm mới, thông qua bộ công cụ số, nông dân tự đánh giá mức độ tuân thủ và kết quả có được nhanh chóng, chính xác hơn. “Đây là cách kê khai trên thực tế, dựa vào công nghệ số nên rất nhanh, hiệu quả và chính xác”, ông Bổng nhấn mạnh và cho biết, sau khi thử nghiệm sẽ lan tỏa và trở thành tiêu chuẩn để Bộ Nông nghiệp và Môi trường ban hành áp dụng.

Ông Lê Thanh Tùng, cho biết khi còn là Phó cục trưởng Cục Trồng trọt (nay là Cục trồng trọt và Bảo vệ thực vật), bản thân hay làm báo cáo cho lãnh đạo Bộ và các địa phương, thì câu hỏi được đặt ra, đó là đề án 1 triệu héc ta đã thực hiện được bao nhiêu héc ta, mức độ tuân thủ được bao nhiêu phần trăm?

Theo ông, chẳng hạn một địa phương đăng ký 20.000 héc ta vào đề án 1 triệu héc ta, nhưng kết thúc vụ có đạt hay không, đạt ở con số nào..., hoàn toàn không nắm được.

Từ thực trạng nêu trên, vị tổng thư ký Vietrisa, cho rằng công cụ đánh giá sự tuân thủ theo quy trình của đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao sẽ là công cụ cho phép địa phương và các bên liên quan có sự đánh giá chi tiết hơn.

“Chẳng hạn, vụ đông xuân 2025-2026 rút nước giữa vụ đạt 3 lần, nhưng đông xuân năm sau không rút nước được hoặc chỉ rút được 2 lần, thì dựa vào dữ liệu để so sánh các yếu tố vì sao như vậy nhằm tham mưu tốt hơn cho lãnh đạo để khắc phục”, ông dẫn chứng.

Từ kết quả đánh giá dựa trên dữ liệu, khi đề xuất rõ ràng sẽ minh bạch hơn. “Chúng ta không duy ý chí mở rộng mà phải dựa vào kết quả, thì đề xuất mới chính xác và trách nhiệm của người đề xuất cũng đầy đủ dựa trên cơ sở thực tiễn qua công cụ này”, ông Tùng nhấn mạnh.

Tuy nhiên, vấn đề nhận được không ít sự băn khoăn, đó là nông dân/doanh nghiệp tự đưa ra đánh giá dựa trên mức độ tuân thủ, thì liệu có sai lệch kết quả hay không?

Ông Cao Thăng Bình, Chuyên gia cao cấp của Ngân hàng Thế giới (WB) gọi công cụ đánh giá sự tuân thủ theo quy trình của đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao là “sáng kiến” rất tuyệt vời.

Thế nhưng, ông đặt vấn đề, việc ghi chép dựa hoàn toàn vào nông dân, thì làm sao xác định được tính minh bạch. “Mình có yêu cầu rút nước (rút nước giữa vụ), nhưng làm sao mình tin nông dân viết như vậy là đúng?”, ông băn khoăn và cho rằng, cần có giải pháp quản lý tính minh bạch trong dữ liệu được cung cấp.

Ông Tùng của Vietrisa, cho biết đây là công cụ tự đánh giá và tự chịu trách nhiệm về sản phẩm của họ- vốn là xu thế của thế giới. “Tất nhiên, với quốc tế đó là điều rất quan trọng vì đánh giá sai đồng nghĩa tự hủy hoại nhãn hiệu, công ty có thể phá sản”, ông cho biết và thông tin, với Việt Nam, sẽ có tổ chức độc lập kiểm tra/đánh giá hoặc bí mật kiểm tra sự tuân thủ. “Nếu sai 1-2 lần có thể sẽ có chế tài. Đó là cách chúng tôi xây dựng và muốn tiến tới”, ông cho biết...

Trung Chánh