Giá gạo tăng cao liệu có ảnh hưởng đến cuộc bầu cử sắp tới ở Nhật Bản?
Giá gạo ở Nhật Bản đã tăng gấp đôi so với năm ngoái và khi cuộc bầu cử đang đến gần, cuộc khủng hoảng gạo (cũng như các hàng hóa và dịch vụ khác đang gây căng thẳng cho ngân sách hộ gia đình) có khả năng sẽ ảnh hưởng đến quyết định của cử tri nước này.
Bất chấp những nỗ lực nhằm hạ giá của Chính phủ, giá gạo ở Nhật Bản vẫn ở mức cao gần gấp đôi so với năm trước. Tính đến tháng 6-2025, túi gạo 5kg có giá trung bình là 4.280 yên (29,15 USD). Các trường học đã cắt giảm số ngày phục vụ món cơm cho bữa trưa, còn các nhà hàng tăng giá các món ăn được chế biến từ gạo. Khi người dân bức xúc vì giá gạo cao kỷ lục, vấn đề này có khả năng gây ảnh hưởng đến Thủ tướng Shigeru Ishiba và Đảng Dân chủ tự do trong cuộc bầu cử Thượng viện Nhật Bản vào tháng 7 tới.
Gạo trở nên khan hiếm tại các cửa hàng và siêu thị ở Nhật Bản và giá bán mặt hàng chủ lực này đã tăng vọt
Bộ trưởng mất chức vì “không bao giờ phải mua gạo”
Hồi tháng 5 vừa qua, Bộ trưởng Nông nghiệp Nhật Bản Taku Eto đã nói đùa rằng, ông không bao giờ phải mua gạo vì được tặng rất nhiều. Phát ngôn này đã khiến người dân phẫn nộ vì họ thấy ông không hiểu được những khó khăn về chi phí sinh hoạt mà họ đang phải đối mặt, đặc biệt khi giá gạo tăng cao. Phát biểu ngẫu hứng này đã khiến ông Taku Eto mất chức.
Phát biểu trước báo giới, ông Taku Eto thừa nhận mình “không phải là người phù hợp cho vị trí này” khi gây ra phản ứng dữ dội của công chúng. “Tôi chưa bao giờ tự mua gạo. Thành thật mà nói, những người ủng hộ tặng tôi khá nhiều. Tôi có nhiều gạo ở nhà đến mức có thể bán được” - ông Eto nói trong một trong bài phát biểu. Tuy nhiên, sau đó, ông giải thích rằng ông đã tự mua gạo và cho biết ông “rất hối hận” về những phát ngôn của mình. “Tôi đã đưa ra một phát biểu cực kỳ không phù hợp với tư cách là Bộ trưởng, người vốn phải chịu trách nhiệm về vấn đề lúa gạo. Vì thế, tôi xin lỗi người dân Nhật Bản một lần nữa” - ông Eto nói sau khi nộp đơn từ chức. Ông nói thêm rằng mình “hoàn toàn nhận thức” được những khó khăn mà người dân đang phải đối mặt do giá gạo tăng cao.
Giá gạo đã trở thành vấn đề lớn liên quan đến chính trường khiến chính phủ phải mở kho dự trữ khẩn cấp và nhập khẩu gạo từ nước ngoài. Việc “nhỡ miệng” của ông Taku Eto xảy ra vào thời điểm bất lợi đối với Chính phủ của Thủ tướng Shigeru Ishiba, vốn đang có tỷ lệ cử tri ủng hộ không cao do chi phí sinh hoạt tăng vọt, chỉ vài tuần trước cuộc bầu cử.
Nguyên nhân gây thiếu gạo
Tình trạng thiếu gạo hiện nay được cho là bắt nguồn từ năm 2023. Mùa hè nóng nực năm đó gây ảnh hưởng đến năng suất vụ thu hoạch lúa hàng năm của Nhật Bản, khiến sản lượng lúa đạt mức thấp nhất trong hơn 10 năm. Cùng với đó, lượng khách du lịch tăng kéo theo nhu cầu từ các nhà hàng sau khi nới lỏng các biện pháp phòng ngừa Covid-19 đã gây thêm áp lực cho nguồn cung vốn đã eo hẹp. Sau đó, vào tháng 8-2024, Chính phủ Nhật đã đưa ra cảnh báo về nguy cơ xảy ra một trận động đất mạnh, khiến người dân tăng lượng tích trữ gạo. Mặc dù trận động đất sau đó không xảy ra, nhưng giá gạo đã tăng cao. Các chính sách dài hạn của chính phủ nhằm bảo vệ ngành lúa gạo khiến việc khắc phục tình trạng này càng trở nên khó khăn.
Chính sách lâu đời của Nhật Bản về gạo có từ những năm 1970 khi tình trạng cung vượt cầu liên tục về gạo khiến chính phủ phải chi hàng nghìn tỷ yên để mua gạo dự trữ. Đến năm 1978, chính phủ đã ban hành chính sách hạn chế nông dân canh tác quá nhiều lúa gạo để ngăn chặn tình trạng cung vượt cầu. Dù chính sách đó đã bị loại bỏ vào năm 2018, nhưng chính phủ vẫn có vai trò trong việc quản lý nguồn cung gạo bằng cách trợ cấp cho những người nông dân tuân thủ mục tiêu sản xuất mà chính phủ đã đặt ra. Mục tiêu này đóng vai trò là mức giới hạn thực tế để kiểm soát nguồn cung để giá gạo không giảm. Kết quả là, hầu hết nông dân sản xuất gạo theo đúng hạn ngạch, tạo ra khoảng cách cung - cầu quá hẹp khiến ngành này không có nhiều sự linh hoạt để thích ứng với những thay đổi đột ngột. Trong những năm gần đây, Nhật Bản đã hạ thấp mục tiêu hơn nữa để tính đến nhu cầu giảm do dân số giảm. Nhật Bản cũng bảo vệ ngành này thông qua luật nhập khẩu nghiêm ngặt. Vào năm ngoái, nước này đã sản xuất tổng cộng 7,34 triệu tấn ngũ cốc - không chỉ gạo ăn, mà còn cả thức ăn chăn nuôi và gạo cần chế biến thêm, ví dụ như để làm rượu sake. Con số này được so sánh với chỉ 770.000 tấn gạo miễn thuế mà chính phủ nhập khẩu mỗi năm. Gạo nhập khẩu vượt quá số lượng đó bị đánh thuế ở mức 341 yên/kg. Nhật Bản phần lớn gạo được nhập khẩu từ Mỹ và Thái Lan.
Ngày nay, ngành công nghiệp gạo có ảnh hưởng chính trị đáng kể và duy trì mối quan hệ chặt chẽ với Đảng Dân chủ Tự do cầm quyền. Đặc biệt, một số quận dao động phụ thuộc rất nhiều vào phiếu bầu của các khối từ các tổ chức nông nghiệp, bao gồm cả địa bàn của ông Ishiba ở quận Tottori-Shimane. Điều này buộc Thủ tướng Ishiba phải cân bằng lợi ích của các bên liên quan ở nông thôn với lợi ích của cử tri thành thị muốn giá gạo thấp hơn.
Các món chế biến từ gạo là không thể thiếu trong bữa ăn của người Nhật
Ảnh hưởng trực tiếp đến người dân
Một năm trước, bao gạo 5kg có giá khoảng 2.130 yên. Vào tháng 5 năm nay, giá đã tăng gấp đôi lên khoảng 4.280 yên. Chỉ số lạm phát cơ bản của Nhật Bản đã tăng lên 3,5% vào tháng 4, một phần là do giá gạo tăng cao. Với gạo là lương thực chủ yếu chế biến nhiều món ăn, ngân sách của nhiều gia đình đã bị ảnh hưởng. Theo Bộ Nông nghiệp, lượng gạo tiêu thụ vào năm 2022 là 51kg/người/năm. Lượng gạo tiêu thụ hiện nay thấp hơn nhiều so với mức đỉnh điểm năm 1962, khi mỗi người trung bình ăn 118kg gạo/năm. Tuy nhiên, trung bình một người ăn 140g gạo mỗi ngày. Các món ăn phổ biến từ gạo hiện nay cũng tăng giá nhiều. Các cửa hàng tiện lợi đã tăng giá onigiri (cơm nắm) và hộp cơm bento, các nhà hàng sushi cao cấp cũng tăng giá để theo kịp chi phí tăng. Trước đó, năm 2023, một số siêu thị còn giới hạn số lượng gạo mỗi khách hàng chỉ được mua một túi vì ngày càng khó tìm được nhiều loại và nhãn hiệu gạo khác nhau.
Đầu năm nay, Nhật Bản đã thực hiện bước đi hiếm hoi là đưa hàng trăm nghìn tấn gạo từ kho dự trữ khẩn cấp ra đấu giá, nhằm mục đích kéo giá xuống. Nhiều cuộc đấu giá đã được lên lịch cho đến tháng 7, với hàng trăm nghìn tấn gạo được tung ra. Nhật Bản, quốc gia tự hào về gạo sản xuất trong nước, cũng đã tăng cường nhập khẩu gạo từ nước ngoài, chủ yếu là từ Mỹ. Vào tháng 4, Nhật Bản cũng đã nhập khẩu gạo Hàn Quốc lần đầu tiên kể từ năm 1999.
Liệu có ảnh hưởng đến cuộc bầu cử?
Theo cuộc thăm dò của Hãng thông tấn Nhật Bản Kyodo công bố mới đây, tỷ lệ ủng hộ mới nhất dành cho nội các của ông Ishiba đã giảm xuống còn 27,4%. Tỷ lệ 1/9 hộ gia đình được khảo sát cho biết nỗ lực của chính phủ nhằm kiềm chế giá gạo là không đủ. Người bỏ phiếu chia rẽ về hiệu quả của các biện pháp của chính phủ.
Theo một cuộc thăm dò của Đài truyền hình NHK, trong khi 43% số người được hỏi cho rằng giá gạo sẽ giảm, 45% cho biết họ mong đợi giá gạo sẽ vẫn ở mức cao. Với cuộc bầu cử đang đến gần, giá gạo có khả năng sẽ ảnh hưởng nặng nề đến quyết định của cử tri Nhật Bản.
Giải quyết cuộc khủng hoảng lúa gạo hiện là nhiệm vụ của ông Shinjiro Koizumi (cựu Bộ trưởng Môi trường và là con trai của cựu Thủ tướng Nhật Bản), người được Thủ tướng Ishiba bổ nhiệm làm người đứng đầu Bộ Nông nghiệp thay thế ông Taku Eto từ chức. “Tôi đã chỉ đạo ông Koizumi nỗ lực hết sức để cung cấp gạo cho người tiêu dùng với mức giá ổn định, đặc biệt là trong bối cảnh giá gạo đang ở mức cao như hiện nay” - ông Ishiba cho biết.
