Giải pháp nào tìm lại sức sống cho những dòng sông bị 'lãng quên' ở Hà Nội?

GS.TS Trương Đình Dụ - nguyên Viện phó Viện Nghiên cứu Khoa học Thủy lợi, (nay là viện khoa học Thủy lợi Việt Nam). Ảnh: Ngô Hiển

Tạp chí Công dân và Khuyến học: Đề tài "An ninh nguồn nước và khai thác hiệu quả nguồn nước vùng phía Tây Hà Nội" thuộc Chương trình khoa học và công nghệ cấp quốc gia KC.14 đang đặt ra nhiều vấn đề cấp thiết trong bối cảnh các sông đang bị cạn kiệt, bị lấn chiếm và có nguy cơ bị xóa sổ. Vậy nguyên nhân chính khiến các con sông phía Tây đang chết dần chết mòn là gì thưa GS.TS Trương Đình Dụ?

GS.TS Trương Đình Dụ:Năm 2004, tôi đã lên Bộ Khoa học và Công nghệ xin làm đề tài về nghiên cứu giải pháp khôi phục mực nước sông Hồng, phục vụ việc lấy nước cho các công trình thủy lợi trong đó bao gồm cả lưu vực các sông phía Tây Hà Nội.

Tôi nhận được phản hồi là cần có thêm ý kiến từ phía Tổng công ty Điện lực Việt Nam (EVN), nếu đồng ý thì sẽ cho triển khai đề tài. Khi làm việc với đại diện bên EVN thì được trả lời: "Mấy năm nữa chúng tôi làm xong Thủy điện Sơn La, Tuyên Quang, Lai Châu thì các anh tha hồ bơi, không cần nghiên cứu anh ạ".

Nhưng sau khi các hồ thủy điện này đi vào hoạt động thì mực nước sông Hồng vẫn không cải thiện thậm chí càng bị hạ thấp hơn. Cuối cùng tôi và Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam được triển khai các đề tài nghiên cứu về giải pháp nâng cao mực nước sông Hồng. Nói câu chuyện trên để thấy tình hình này cấp thiết như thế nào.

Trong quá trình nghiên cứu, tôi thấy nguyên nhân khiến các chi nhánh sông Hồng cạn kiệt chết dần chết mòn là do mực nước sông Hồng ngày càng bị hạ thấp. Những năm 1960, sông Hồng chỉ cần 600 m3/s thì ở Hà Nội có mực nước 2,5m, bây giờ, muốn có mực nước đó thì phải có 2000 m3/s, tức gấp hơn 3 lần. Nguyên nhân do đáy sông Hồng bị hạ thấp, làm cho mực nước bị hạ thấp theo.

Đáy sông Hồng bị hạ thấp là do hai nguyên nhân:

Một là do hiện tượng xói nước trong, đây là hiện tượng thủy lực dòng chảy xảy ra khi phù sa bị giữ lại trong các hồ chứa thượng nguồn.

Hai là do khai thác cát ở dọc lòng sông Hồng quá lớn, đây là nguyên nhân chính. Về vấn đề này, PGS.TS Phạm Đình, Phòng Thí nghiệm trọng điểm Quốc gia, Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam đã nghiên cứu và có đáp án chuẩn xác.

Tạp chí Công dân và Khuyến học: Thưa Giáo sư,đã có đề xuất làm đập dâng mực nước sông Hồng để cứu lấy các sông chết ở Hà Nội, giải pháp đó đến nay thế nào, tính khả thi của nó ra sao?

GS.TS Trương Đình Dụ: Việc làm đập dâng mực nước sông Hồng để cứu lấy các sông chết ở Hà Nội do các nhà khoa học Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam đề xuất trong hai đề tài cấp Bộ và cấp Nhà nước được triển khai từ 2007 và từ 2015 là "Nghiên cứu các giải pháp chống hạn cho đồng bằng sông Hồng". Hai đề tài này do GS.TS Trần Đinh Hòa làm Chủ nhiệm và tôi là thành viên.

Nguyên nhân hạn trong mùa khô ở sông Hồng không phải do thiếu nguồn nước mà do mực nước thấp. Có hai giải pháp để nâng cao mực nước sông Hồng, thứ nhất là xả nước ở các hồ thủy điện thượng nguồn về trong cả mùa khô cho mực nước sông Hồng dâng lên đáp ứng yêu cầu.

Giải pháp này khó khả thi vì tổng lượng nước cần trong 6 tháng mùa khô khoảng 36 tỉ mét khối. Còn các hồ thượng nguồn có tổng lượng chứa khoảng 20 tỉ và lượng nước này để phát điện theo kế hoạch Quốc gia.

Thứ hai là làm các đập dâng mực nước trên sông Hồng ở các vị trí cần thiết. Đây là giải pháp hợp lý và khả thi về kinh tế xã hội và công nghệ. Nhưng lũ sông Hồng là an ninh quốc gia, nên giải pháp kỹ thuật tuyệt đối không được ảnh hưởng đến thoát lũ trong mùa mưa.

Trong đề tài nghiên cứu về chống hạn ở sông Hồng của Viện cũng đề xuất làm 10 đập dâng, trong đó có cả việc dẫn nước vào các sông phía Tây Hà Nội. Có ý kiến là xây dựng các trạm bơm để giải quyết chống hạn khi mực nước sông Hồng bị hạ thấp.

Nhưng giải pháp này chỉ là tạm thời, có tính chất cấp cứu chống hạn. Khi tăng nguồn nước cho các con sông phía Tây, sông Hồng và các sông nhánh của nó vẫn cạn kiệt, vẫn ô nhiễm môi trường sinh thái. Còn hệ thống kênh mương của trạm bơm cũng cạn kiệt khi dừng bơm. Giải pháp này còn tiêu tốn nhiều chi phí về điện năng cho các trạm bơm để chống hạn.

Tôi cho rằng: giải pháp đập dâng để chống hạn cho sông Hồng là giải pháp hợp lý nhất, có tính khả thi và đạt hiệu quả cao về kinh tế xã hội. Còn về kỹ thuật công nghệ có thể đảm bảo được theo các yêu cầu về thoát lũ, cản trở dòng chảy…

Việc Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệ và Môi trường), đã phê duyệt chủ trương xây dựng các đập dâng sau cống Xuân Quan trên sông Hồng và sau cống Long Tửu trên sông Đuống, trước năm 2030. Theo tôi, đây là chủ trương hết sức đúng đắn.

Tạp chí Công dân và Khuyến học: Theo Giáo sư, để cứu các con sông phía Tây nói riêng và đồng bằng sông Hồng nói chung, cần có giải pháp tổng thể nào mang tính bền vững, lâu dài?

GS.TS Trương Đình Dụ: Mấy năm trước Hà Nội đã xây dựng cống Lương Phú, lấy nước sông Đà với lưu lượng khoảng 60 m3/s, để tăng nguồn nước cho các con sông phía Tây. Nhưng do mực nước sông Đà hạ thấp quá nhiều, cũng do nguyên nhân đáy sông bị hạ thấp, tương tự như hiện tượng xẩy ra ở sông Hồng, nên lưu lượng nước chảy vào cống Lương Phú không đáng kể, so với thiết kế, thậm chí nhiều lúc mực nươc sông Đà còn thấp dưới ngưỡng cống.

Vừa qua, Thành phố Hà Nội có chủ trương đưa nước sông Hồng vào làm sạch sông Tô Lịch. Hội Cơ Học Hà Nội cũng đề nghị phương án xây dựng đập dâng Thuận Mỹ, ở hạ lưu cống Lương Phú để dâng nước sông Đà lên cao trình khoảng +12m và có thể lấy tới 100m3/s vào sông Tích rồi từ đó phân phối vào các sông Bùi, sông Đáy. sông Nhuệ và cả sông Tô lịch. Nhưng nếu chọn phương án xây đập dâng ở hạ lưu cống Xuân Quan lên cao trình 6m, thì không những cấp nước dễ dàng cho sông Nhuệ, sông Đáy, mà còn có thể lấy vào cống Lương Phú với vận tốc 26m3/s.

Như vậy, với vùng đồng bằng sông Hồng, thì giải pháp bền vững lâu dài duy nhất là làm các đập dâng ở sông Hồng để dâng mực nước lên đủ tự chảy vào các công trình lấy nước đã có. Để cứu các con sông phía Tây Hà Nội có hai phương án, Một là, xây dựng đập dâng ở hạ lưu cống Xuân Quan, cống Long Tửu ở cao trình thấp khoảng +3,5m và làm đập dâng Thuần Mỹ trên sông Đà, để lấy được nước vào cống Lương Phú, như Hội cơ học Hà Nội đề nghị.

Hai là, làm đập dâng sau cống Xuân Quan, và cống Long Tửu ở cao trình +6m, để lấy được nước vào cống Lương Phú và các sông khác, không cần xây dựng thêm đập Thuần Mỹ trên sông Đà nữa. Đây là bài toán kinh tế kỹ thuật phải được tính toán lựa chọn một trong hai phương án nêu trên.

Tạp chí Công dân và Khuyến học: Hiện nay, với sự phát triển của khoa học công nghệ, Giáo sư cho rằng việc hồi sinh các con sông này nên ưu tiên dùng công nghệ nào?

GS.TS Trương Đình Dụ: Công trình đập dâng trên sông Hồng, không những phải dâng được mực nước theo yêu cầu phát triển kinh tế và đời sống của nhân dân cả vùng trong mùa khô, với lượng nước phát điện bình thường, mà có một điều bắt buộc là không được ảnh hưởng mảy may đến khả năng thoát lũ của dòng sông tự nhiên, vì thoát lũ sông Hồng là an ninh đặc biêt cấp quốc gia. Điều đó có nghĩa là về mùa mưa, công trình đập dâng phải kịp thời trả lại tiết diện 100% của sông tự nhiên, để không ảnh hưởng thoát lũ.

Hiện nay, trình độ khoa học công nghệ và khả năng chế tạo, xây lắp công trình thủy lợi của nước ta hoàn toàn có thể xây dựng được các đập dâng trên sông Hồng đáp ứng đươc hai tiêu chí đề ra nói trên, theo nhiều công nghệ xây đập, sơ bộ có thể nêu các loại sau:

Thứ nhất là công nghệ đập dâng cố định

- Kết hợp đập và cầu giao thông thì làm kiểu đập trụ đỡ, khoang rộng hơn 60m, cửa van kéo đứng, bằng xi lanh thủy lực; tiết diện thoát nước của đập dâng bằng tiết diện sông tự nhiên.

- Kiểu không kết hợp cầu giao thông thì làm đập chìm gồm nhiều đơn nguyên kiểu hộp đáy, nằm sát đáy sông, phía trên lắp cửa van clape và điều khiển bằng xi lanh thủy lực. Về mùa mưa cửa van nằm sát đáy, trả lại tiết diện sông tự nhiên để thoát lũ; Cuối mùa mưa cửa van dâng lên mức cần thiết theo yêu cầu để dâng nước.

Thứ hai là công nghệ đập dâng di động

Lắp đặt nhanh các đơn nguyên vào cuối mùa mưa và tháo lắp nhanh chúng vào cuối mùa khô. Khi làm đập dâng trên sông Hồng, còn có thể kết hợp là trạm phát điện cột nước thấp trong mùa khô để khỏi lảng phí năng lượng của dòng qua đập.

Có thể khẳng định rằng: làm các đập dâng để dâng nước mùa khô trên sông Hồng đưa lại hiệu quả lớn về phát triển kinh tế xã hội, về môi trường sinh thái của vùng đồng bằng sông Hồng, đặc biệt trong đó có thủ đô Hà Nội đang bị ô nhiễm nặng nề, vì các nhánh sông nằm trong lòng thành phố.

Trân trọng cảm ơn Giáo sư!

Ngô Hiển