Giám sát của Quốc hội trong thi hành pháp luật hôn nhân và gia đình: Bảo vệ tốt hơn quyền và lợi ích của phụ nữ

Sau gần một thập kỷ triển khai, cùng với việc hoàn thiện hệ thống văn bản hướng dẫn, hoạt động giám sát của Quốc hội đã trở thành kênh quan trọng để đánh giá hiệu quả thi hành pháp luật, kịp thời phát hiện những bất cập, qua đó góp phần bảo đảm tốt hơn quyền, lợi ích hợp pháp của phụ nữ trong quan hệ hôn nhân và gia đình.

Giám sát của Quốc hội – trụ cột bảo đảm thực thi pháp luật

Thông qua hoạt động chăm lo của tổ chức Công đoàn và các tổ chức chính trị xã hội, quyền lợi của đoàn viên nữ ngày càng bảo đảm. Ảnh minh họa.

Theo Hiến pháp năm 2013 và Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và Hội đồng nhân dân, Quốc hội thực hiện quyền giám sát tối cao đối với việc tuân theo Hiến pháp, luật và nghị quyết của Quốc hội. Trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình – một lĩnh vực gắn chặt với đời sống xã hội và quyền con người – hoạt động giám sát có ý nghĩa đặc biệt quan trọng.

Đánh giá về vai trò này, bà Thái Thị Thanh Nga, đại diện Vụ Văn hóa và Xã hội, Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội cho rằng: Giám sát của Quốc hội không chỉ dừng ở việc xem xét các con số, báo cáo, mà còn nhằm đánh giá thực chất mức độ bảo đảm quyền và lợi ích của các chủ thể trong gia đình, nhất là phụ nữ, trẻ em và những người yếu thế. Kể từ khi Luật Hôn nhân và gia đình 2014 được thông qua, Quốc hội đã giám sát lĩnh vực hôn nhân và gia đình dưới nhiều hình thức, lắng nghe tiếng nói từ cơ sở, từ các cơ quan thực thi pháp luật và từ chính người dân – những người trực tiếp chịu tác động của chính sách.

Trong nhiệm kỳ Quốc hội khóa XIV, Ủy ban Về các vấn đề Xã hội đã tiến hành khảo sát về “Tình hình thực hiện Luật Bình đẳng giới, Luật Hôn nhân và gia đình và Luật phòng, chống bạo lực gia đình” từ ngày 20 đến 23-9-2016 tại các tỉnh Đắk Nông và Đắk Lắk; tháng 7-2018, Ủy ban khảo sát “Tình hình thực hiện Luật Bình đẳng giới và mục tiêu quốc gia về bình đẳng giới kết hợp nội dung thực hiện Luật Hôn nhân và gia đình” tại tỉnh Hậu Giang.

Trong nhiệm kỳ Quốc hội khóa XV, Ủy ban Văn hóa và Xã hội khảo sát việc thực hiện chính sách pháp luật về bình đẳng giới và hôn nhân và gia đình giai đoạn 2015-2023 tại bốn tỉnh Tuyên Quang, Nghệ An, Bà Rịa - Vũng Tàu và Đắk Lắk.

Ngoài ra, Quốc hội còn giám sát thông qua thẩm tra báo cáo của Chính phủ về kết quả thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội hàng năm; thẩm tra báo cáo của Chính phủ về tình hình thực hiện chính sách - pháp luật về bình đẳng giới hằng năm; thẩm tra báo cáo của Chính phủ về tình hình thực hiện chính sách, pháp luật về phòng, chống bạo lực gia đình... khi lĩnh vực hôn nhân và gia đình là một nội dung quan trọng trong các báo cáo này.

Kết quả nổi bật là quyền của phụ nữ được bảo đảm tốt hơn. Nguyên tắc vợ chồng bình đẳng, tài sản chung – riêng được xác định rõ ràng, quyền tự quyết trong kết hôn và ly hôn, quyền nuôi con và nghĩa vụ cấp dưỡng… đã từng bước đi vào thực tiễn.

Trong xét xử các vụ án hôn nhân và gia đình, Tòa án ngày càng chú trọng bảo đảm quyền lợi chính đáng của phụ nữ, đặc biệt là phụ nữ yếu thế, phụ nữ nuôi con nhỏ, phụ nữ bị bạo lực gia đình.

Thực tiễn tại nhiều địa phương cho thấy tỷ lệ giải quyết các vụ việc hôn nhân và gia đình ở cấp sơ thẩm và phúc thẩm đạt mức cao; số vụ án bị hủy, sửa chiếm tỷ lệ rất thấp. Điều này phản ánh chất lượng áp dụng pháp luật ngày càng được nâng lên. Trong các vụ ly hôn, việc giải quyết tài sản chung và quyền nuôi con cơ bản tuân thủ đúng quy định của Luật, hạn chế tình trạng phụ nữ bị thiệt thòi do thiếu hiểu biết pháp luật hoặc do định kiến giới.

Đáng chú ý, hoạt động giám sát cũng chỉ ra vai trò ngày càng rõ nét của công tác hòa giải ở cơ sở và hòa giải tại Tòa án. Nhiều vụ việc hôn nhân và gia đình được giải quyết thông qua hòa giải, giúp giảm căng thẳng, hạn chế xung đột kéo dài, đồng thời bảo vệ tốt hơn quyền lợi của phụ nữ và trẻ em – những đối tượng dễ bị tổn thương trong các tranh chấp gia đình.

Nhận diện rõ những “điểm nghẽn” còn tồn tại

Bên cạnh những kết quả tích cực, giám sát của Quốc hội cũng thẳng thắn chỉ ra không ít tồn tại, hạn chế trong tổ chức thi hành pháp luật hôn nhân và gia đình – những vấn đề tác động trực tiếp đến quyền của phụ nữ.

Một trong những bất cập được nêu rõ là việc ban hành một số văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành Luật còn chậm so với thời điểm Luật có hiệu lực, gây khó khăn cho quá trình áp dụng thống nhất. Ở một số địa phương, công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về hôn nhân và gia đình, đặc biệt tại vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, vẫn chưa được triển khai thường xuyên, chuyên sâu. Điều này khiến phụ nữ ở những khu vực này tiếp tục chịu ảnh hưởng nặng nề của phong tục, tập quán lạc hậu như tảo hôn, hôn nhân cận huyết, thách cưới, bất bình đẳng trong phân chia tài sản.

Theo bà Thái Thị Thanh Nga, giám sát của Quốc hội đã cho thấy khoảng cách giữa quy định của pháp luật và thực tiễn thi hành vẫn tồn tại, và chính phụ nữ là nhóm chịu tác động rõ nét nhất của khoảng cách này. Ở một số nơi, tình trạng bạo lực gia đình, trong đó nạn nhân chủ yếu là phụ nữ, vẫn diễn biến phức tạp. Việc phát hiện, xử lý và hỗ trợ nạn nhân bạo lực gia đình chưa thực sự đồng bộ, nguồn lực dành cho công tác này còn hạn chế.

Ngoài ra, công tác giám sát ở cấp địa phương, đặc biệt là của Hội đồng nhân dân, chưa được quan tâm đúng mức; cơ chế theo dõi, đôn đốc việc thực hiện kiến nghị giám sát còn thiếu, dẫn đến hiệu quả giám sát chưa cao.

Từ kết quả giám sát và thực tiễn thi hành pháp luật, bà Thái Thị Thanh Nga nhấn mạnh sự cần thiết phải tiếp tục hoàn thiện cơ chế giám sát của Quốc hội đối với lĩnh vực hôn nhân và gia đình, coi đây là giải pháp then chốt để bảo vệ tốt hơn quyền của phụ nữ.

Trước hết, cần tăng cường các cuộc giám sát chuyên đề của Quốc hội và các Ủy ban của Quốc hội về hôn nhân và gia đình, trong đó tập trung sâu vào những vấn đề ảnh hưởng trực tiếp đến phụ nữ như chia tài sản khi ly hôn, bạo lực gia đình, quyền nuôi con và cấp dưỡng. Hoạt động giám sát cần gắn với việc theo dõi, đánh giá việc thực hiện các kiến nghị sau giám sát, tránh tình trạng “giám sát xong để đó”.

Cùng đó, đẩy mạnh giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Hội Liên hiệp phụ nữ Việt Nam và các tổ chức chính trị – xã hội đối với việc thi hành pháp luật hôn nhân và gia đình. Đây là kênh quan trọng để phản ánh tiếng nói của phụ nữ, kịp thời phát hiện những trường hợp vi phạm quyền của phụ nữ ở cơ sở.

Cũng cần tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật, đổi mới hình thức tiếp cận, chú trọng đến phụ nữ ở vùng sâu, vùng xa, vùng khó khăn; nghiên cứu triển khai các chương trình tư vấn, giáo dục tiền hôn nhân nhằm trang bị kiến thức pháp luật, kỹ năng cho nam, nữ trước khi bước vào đời sống gia đình. Nâng cao năng lực của đội ngũ cán bộ thực thi pháp luật, đặc biệt là cán bộ tư pháp – hộ tịch, hòa giải viên, thẩm phán, kiểm sát viên trong giải quyết các vụ việc hôn nhân và gia đình, bảo đảm áp dụng pháp luật thống nhất, có góc nhìn bình đẳng giới và lấy quyền con người làm trung tâm.

Bà Thái Thị Thanh Nga đề xuất Chính phủ cần tổng kết toàn diện việc thi hành Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 để báo cáo Quốc hội, làm cơ sở cho việc sửa đổi, bổ sung Luật trong thời gian tới, bảo đảm phù hợp với bối cảnh mới và yêu cầu bảo vệ ngày càng cao đối với quyền của phụ nữ. Khi pháp luật được tổ chức thi hành hiệu quả và được giám sát chặt chẽ, quyền bình đẳng và phẩm giá của phụ nữ trong gia đình sẽ luôn được bảo đảm một cách thực chất và bền vững.

Hà Phong