Giáo dục và đào tạo - Trụ cột phát triển, nền tảng tương lai

Bộ trưởng Giáo dục và Đào tạo Nguyễn Kim Sơn.

Bài phỏng vấn tập trung vào chặng đường đã qua, những thành tựu nổi bật và định hướng lớn của ngành trong thời gian tới.

Phóng viên: Nhìn lại chặng đường từ sau Cách mạng Tháng Tám 1945 đến trước công cuộc đổi mới, nền giáo dục Việt Nam đã vượt qua nhiều khó khăn, thử thách, có những đóng góp quan trọng đối với sự nghiệp cách mạng của đất nước. Theo Bộ trưởng, đâu là những thành tựu nổi bật nhất trong thời gian này?

Giờ học của cô giáo và học sinh Trường tiểu học Vạn Bảo, Hà Nội. (Ảnh: THẾ ĐẠI)

Bộ trưởng Nguyễn Kim Sơn: Ngay sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công, Bộ Quốc gia Giáo dục đã được thành lập, với nhiệm vụ xây dựng một nền giáo dục hoàn toàn mới, của dân, do dân và vì dân.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, nền giáo dục mới được xác lập trên các nguyên tắc tiến bộ “Dân tộc hóa, khoa học hóa, đại chúng hóa”, đỉnh cao là cuộc Cải cách giáo dục năm 1950, việc đưa tiếng Việt thành ngôn ngữ giảng dạy chính thức. Trong giai đoạn 1945-1954, phong trào Bình dân học vụ và Bổ túc văn hóa đã xóa mù chữ cho hàng triệu người, nâng cao dân trí. Bất chấp chiến tranh, hệ thống trường lớp không ngừng được mở rộng để đào tạo nên một thế hệ “Công dân kháng chiến”, nguồn nhân lực cốt cán cho công cuộc “kháng chiến, kiến quốc”.

Giai đoạn 1954-1975, dù đất nước bị chia cắt và ngập chìm trong khói lửa chiến tranh, giáo dục vẫn đạt được thành tựu nổi bật. Miền bắc đã cơ bản xóa nạn mù chữ. Cuộc cải cách giáo dục 1956 đã xây dựng một hệ thống giáo dục quốc dân hoàn chỉnh; hàng vạn cán bộ, trí thức, kỹ sư, bác sĩ, giáo viên được đào tạo, trở thành lực lượng chủ chốt xây dựng miền bắc và chi viện cho miền nam. Ở vùng giải phóng miền nam, nền giáo dục cách mạng đã chứng minh sự linh hoạt, bền bỉ, xây dựng mạng lưới trường lớp dân chủ, đào tạo cán bộ phục vụ kháng chiến.

Sau Đại thắng Mùa xuân năm 1975, tuy “Nam-Bắc đã sum họp một nhà” nhưng đất nước đối mặt muôn vàn khó khăn. Trong giai đoạn 1975-1986, thành tựu nổi bật nhất là thống nhất thành công hệ thống giáo dục quốc dân. Dù khủng hoảng, mạng lưới trường lớp vẫn được duy trì và mở rộng đến khắp các vùng miền, bảo đảm quyền học tập cho hàng chục triệu người dân; thành công trong xóa mù chữ, nâng cao dân trí; đồng thời xây dựng hệ thống đường lối, chính sách giáo dục toàn diện-kim chỉ nam cho hoạt động của ngành nhiều năm sau đó.

Phóng viên: Trong lịch sử 80 năm của mình, ngành Giáo dục đã không ngừng đổi mới, nhưng việc đổi mới diễn ra mạnh mẽ nhất cũng bắt đầu cùng với công cuộc đổi mới đất nước. Gần 40 năm qua, giáo dục đã thay đổi như thế nào, thưa Bộ trưởng?

Giờ học nhóm của cô giáo và học sinh Trường trung học phổ thông Trần Phú, Hà Nội. ( Ảnh: THẾ ĐẠI

Bộ trưởng Nguyễn Kim Sơn: Trong tiến trình đổi mới và hội nhập, quan điểm “giáo dục là quốc sách hàng đầu” được cụ thể hóa mạnh mẽ. Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4/11/2013 của Hội nghị Trung ương 8 khóa XI xác định đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, chuyển từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực người học; đổi mới đồng bộ mục tiêu, nội dung, phương pháp, cơ chế quản lý. Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XIII (2021) đặt nhiệm vụ phát triển con người Việt Nam toàn diện, xây dựng nền giáo dục mở, thực học, thực nghiệp, hiện đại, hội nhập; gắn với khoa học-công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số; đồng thời coi trọng giáo dục đạo đức, lối sống, văn hóa, lịch sử và bản sắc dân tộc.

Cùng với định hướng của Đảng, hệ thống pháp luật và chính sách được hoàn thiện, nổi bật là việc ban hành Luật Giáo dục, Luật Giáo dục đại học, Luật Giáo dục nghề nghiệp, Luật Nhà giáo, Nghị quyết của Quốc hội về đổi mới chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông, Chiến lược phát triển giáo dục đến năm 2030, tầm nhìn đến 2045… Đây là hành lang pháp lý quan trọng để vừa mở rộng cơ hội học tập, vừa nâng cao chất lượng nguồn nhân lực.

Thực hiện chủ trương đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, thời gian qua, giáo dục đã có những bước “chuyển mình” mạnh mẽ. Nổi bật là Chương trình Giáo dục phổ thông năm 2018, đánh dấu sự chuyển từ dạy học nặng truyền thụ sang phát triển năng lực; tăng tích hợp ở tiểu học, phân hóa ở trung học; thúc đẩy giáo dục STEM, hoạt động trải nghiệm; gắn đánh giá với năng lực thực hành. Chất lượng giáo dục có chuyển biến tích cực, thể hiện qua kết quả PISA 2022 với mức tiệm cận trung bình OECD.

Mạng lưới trường lớp được hoàn thiện; phổ cập mầm non cho trẻ 5 tuổi duy trì vững chắc; tỷ lệ huy động học sinh tiểu học cao; các chính sách tín dụng, học bổng, hỗ trợ học sinh yếu thế, vùng khó khăn, vùng đồng bào dân tộc thiểu số; giáo dục hòa nhập cho trẻ khuyết tật được triển khai đồng bộ theo hướng công bằng, bao trùm.

Giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp gắn với thị trường lao động và yêu cầu phát triển kinh tế-xã hội. Nhiều trường đã hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo, ươm tạo doanh nghiệp khởi nghiệp; các đề tài nghiên cứu gắn với nhu cầu thực tiễn và ngày càng có nhiều cơ sở giáo dục đại học hiện diện trên bảng xếp hạng quốc tế. Ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số nhất là sau đại dịch Covid-19 trở thành một trong những nhiệm vụ trọng tâm, góp phần đổi mới phương pháp giảng dạy, học tập, quản lý và nâng cao chất lượng giáo dục.

Phóng viên: Nhìn lại 80 năm lịch sử, từ các thành tựu nổi bật đã đạt được cũng như tồn tại, hạn chế, những bài học kinh nghiệm nào cần được rút ra, thưa Bộ trưởng?

Bộ trưởng Nguyễn Kim Sơn: Bài học thứ nhất là kiên định định vị con người ở vị trí trung tâm, coi hạnh phúc người học và sự tiến bộ xã hội là thước đo quan trọng, không chạy theo quy mô hay thành tích, mà hướng vào chất lượng thật và sự phát triển toàn diện.

Bài học thứ hai là thể chế phải đi trước một bước. Chỉ khi luật pháp, chính sách rõ ràng, đồng bộ, minh bạch, có trách nhiệm giải trình, có cơ chế giám sát độc lập, thì đổi mới mới có điểm tựa bền vững, giảm thiểu rủi ro thực thi. Mọi chủ trương phải đi kèm nguồn lực, lộ trình, tiêu chí đánh giá; tránh dàn trải, tránh phong trào.

Bài học thứ ba là nhà giáo là nhân tố quyết định. Không có đội ngũ đủ phẩm chất, năng lực và điều kiện nghề nghiệp tương xứng thì mọi chương trình, sách giáo khoa, thiết bị hay công nghệ đều không thể phát huy hết tác dụng. Luật Nhà giáo là bước tiến lớn, nhưng quan trọng hơn là tổ chức thi hành nghiêm túc, đồng bộ; tạo môi trường an toàn, tôn vinh; giảm gánh nặng hành chính; để nhà giáo toàn tâm cho chuyên môn.

Bài học thứ tư là đổi mới phải dựa trên bằng chứng khoa học và thực tiễn. Mọi điều chỉnh cần được đo lường, thẩm định khách quan; lắng nghe nhà giáo, học sinh, phụ huynh và cộng đồng chuyên môn; dám nhận trách nhiệm, khuyến khích tự chủ, sáng tạo gắn với trách nhiệm giải trình.

Bài học thứ năm là gắn giáo dục với khoa học-công nghệ, doanh nghiệp và thị trường lao động. Khi đào tạo gắn liền với nghiên cứu, đổi mới sáng tạo và nhu cầu thực tiễn, năng lực của người học mới thật sự hữu ích, cạnh tranh và thích ứng; đồng thời cần phát huy mạnh mẽ hơn vai trò đặt hàng đào tạo, sử dụng nhân lực của các địa phương.

Phóng viên: Ngay trước dịp kỷ niệm 80 năm thành lập nước và 80 năm thành lập Bộ Quốc gia Giáo dục (nay là Bộ Giáo dục và Đào tạo), Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 71-NQ/TW về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo. Để triển khai thực hiện nghị quyết này, thời gian tới, Bộ cũng như toàn ngành Giáo dục sẽ tập trung vào những nhiệm vụ cụ thể gì, thưa Bộ trưởng?

Bộ trưởng Nguyễn Kim Sơn: Đất nước đang bước vào kỷ nguyên mới, giáo dục cũng đứng trước những vận hội mới để khẳng định vai trò là quốc sách hàng đầu. Trên nền tảng 80 năm thành tựu, toàn ngành cần tập trung tổ chức thực hiện quyết liệt Kết luận số 91-KL/TW về tiếp tục đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo; Chiến lược phát triển giáo dục đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045; Nghị quyết của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo với một số nhiệm vụ trọng tâm sau:

Thứ nhất, tiếp tục thu hẹp chênh lệch chất lượng giữa các vùng miền; phát triển hệ sinh thái giáo dục mở, liên thông, thúc đẩy học tập suốt đời; sử dụng hiệu quả các chương trình mục tiêu.

Thứ hai, tổng kết, đánh giá thực chất việc triển khai Chương trình Giáo dục phổ thông năm 2018; điều chỉnh linh hoạt theo hướng mở; chú trọng giáo dục STEM, năng lực số, kỹ năng sống, ngoại ngữ, nhất là Tiếng Anh; tăng hiệu quả đánh giá năng lực; chú trọng giáo dục mầm non gắn với yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo. Ở giáo dục thường xuyên, phát triển trung tâm học tập cộng đồng và mô hình học trực tuyến mở và đổi mới tuyển sinh theo hướng công bằng, minh bạch.

Thứ ba, phát triển mạnh mẽ nguồn nhân lực chất lượng cao cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa, chuyển đổi số và kinh tế xanh; đẩy mạnh tự chủ đại học gắn với trách nhiệm giải trình; thúc đẩy liên kết viện-trường-doanh nghiệp; đổi mới giáo dục nghề nghiệp theo nhu cầu thị trường lao động gắn với thực hành, thực tập, chuẩn kỹ năng nghề quốc gia.

Thứ tư, triển khai hiệu quả Luật Nhà giáo. Ban hành đồng bộ văn bản hướng dẫn; sớm hiện thực hóa thang, bảng lương, phụ cấp, chế độ đãi ngộ; chuẩn hóa chức danh, chuẩn nghề nghiệp; đẩy mạnh bồi dưỡng trên nền tảng số và thiết lập cơ chế bảo vệ danh dự, nhân phẩm nhà giáo.

Thứ năm, đẩy mạnh chuyển đổi số toàn ngành; hoàn thiện cơ sở dữ liệu; hồ sơ học tập điện tử, học liệu số mở; bảo đảm tiếp cận số cho mọi học sinh; khuyến khích ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong dạy-học và quản trị.

Thứ sáu, huy động và sử dụng hiệu quả nguồn lực, duy trì chi ngân sách cho giáo dục ở mức tối thiểu 20%; hoàn thiện cơ chế đặt hàng, đấu thầu dịch vụ công; khuyến khích đối tác công-tư; tăng công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình; mở rộng giám sát độc lập để đồng tiền chi cho giáo dục tạo ra giá trị cao nhất; rà soát, quy hoạch mạng lưới cơ sở giáo dục. Thứ bảy, củng cố niềm tin xã hội đối với giáo dục; đẩy mạnh truyền thông chính sách; tôn vinh điển hình tiên tiến; xây dựng văn hóa học đường nhân ái, an toàn; tăng cường gắn kết gia đình-nhà trường-xã hội; phòng chống bạo lực học đường, chú trọng sức khỏe tinh thần học sinh.

Phóng viên: Bộ trưởng muốn gửi gắm điều gì nhân dịp kỷ niệm 80 năm thành lập Bộ?

Bộ trưởng Nguyễn Kim Sơn: Sự nghiệp giáo dục và đào tạo là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước và của toàn dân. Với sự lãnh đạo sáng suốt, nhất quán của Đảng, sự quản lý thống nhất, hiệu lực, hiệu quả của Nhà nước, sự đồng hành của các tầng lớp nhân dân, cộng đồng doanh nghiệp cùng tinh thần trách nhiệm, lòng tận tụy và khát vọng đổi mới của đội ngũ nhà giáo, chúng ta có đầy đủ căn cứ để tin tưởng vào những bước tiến mới vững chắc.

Tiếp tục kiên định mục tiêu nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài; đẩy mạnh đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số; phát triển giáo dục bao trùm, công bằng, chất lượng; gắn kết chặt chẽ giáo dục với khoa học công nghệ và thị trường lao động, chúng ta sẽ xây dựng thành công một nền giáo dục Việt Nam tiên tiến, hiện đại, nhân văn, đậm đà bản sắc dân tộc. Đó là nền tảng vững chắc để hiện thực hóa khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, hướng tới hai mục tiêu 100 năm: Năm 2030 kỷ niệm 100 năm thành lập Đảng, trở thành một nước đang phát triển công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao; và năm 2045 kỷ niệm 100 năm thành lập nước, trở thành nước xã hội chủ nghĩa phát triển có thu nhập cao.

Trân trọng cảm ơn Bộ trưởng!

QUỲNH NGUYỄN