Giáo sư Trần Văn Khê - Một đời hết lòng với âm nhạc dân tộc

Kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền nam, thống nhất đất nước (30/4/1975- 30/4/2025) vừa qua, Giáo sư, Tiến sĩ Trần Văn Khê (1921- 2015) là một trong 60 cá nhân tiêu biểu được Thành phố Hồ Chí Minh vinh danh vì những đóng góp cho sự nghiệp xây dựng, bảo vệ và phát triển của thành phố giai đoạn 1975-2025. Trong 7 văn nghệ sĩ được đề cử xét chọn, ông là trường hợp khá đặc biệt khi có hơn 50 năm sống ở nước ngoài và chỉ trở lại định cư trên quê hương trong 9 năm cuối cuộc đời.

Tuy nhiên, hơn nửa thế kỷ trên đất Pháp, sợi dây liên hệ của ông với Việt Nam chưa bao giờ đứt đoạn mà vẫn luôn bền chặt, thắm thiết bởi tình yêu và khát vọng quảng bá âm nhạc dân tộc ra thế giới. Thời gian đầu xa xứ, ông mưu sinh khá vất vả bằng nghề viết báo và đi đàn (đờn), giới thiệu âm nhạc Việt Nam tại các nhà hàng, quán ăn của kiều bào. Từ đây, ông cũng ghi những dấu ấn đầu tiên trên con đường trở thành sứ giả quảng bá âm nhạc dân tộc Việt Nam đến bạn bè quốc tế. Tháng 8/1949, Giáo sư, Tiến sĩ Trần Văn Khê gia nhập đoàn Việt Nam dự Liên hoan Thanh niên tại Budapest (Hungary). Trong chương trình văn nghệ, ông đã đoạt giải nhì (sau đoàn Liên Xô trước đây và đồng hạng với Mông Cổ) qua phần biểu diễn đờn cò và đờn tranh.

Ông cũng là người Việt Nam đầu tiên vào năm 1958 được nhận bằng Tiến sĩ văn chương ngành nhạc học hạng tối ưu tại Đại học Sorbonne (Pháp) với bản luận văn Âm nhạc truyền thống Việt Nam. Suốt 50 năm sau đó, Trần Văn Khê đã tự nhận lấy trách nhiệm nghiên cứu và giới thiệu nền âm nhạc dân tộc Việt Nam mà ông cho là “rất hay, rất đẹp” với bạn bè trên thế giới và trao truyền cho các thế hệ người Việt. Các chuyên đề nghiên cứu và đào tạo của ông về đờn ca tài tử, về cải lương Việt Nam trong đối sánh với các loại hình âm nhạc, kịch nghệ của các quốc gia châu Á (pansori của Triều Tiên, kinh kịch của Trung Quốc, noh và kabuki của Nhật Bản) đã được giới âm nhạc quốc tế đánh giá cao, góp phần quan trọng đưa đến sự công nhận và vinh danh sau này của UNESCO ở tầm mức thế giới các loại hình: Nhã nhạc cung đình Huế, Không gian cồng chiêng Tây Nguyên, Ca trù, Đờn ca tài tử.

Theo nhà báo Nguyễn Thế Thanh, Phó Chủ tịch Hội đồng quản lý Quỹ học bổng Trần Văn Khê, uy lực thâm hậu của ông về nhạc học dân tộc, uy tín lớn của ông về văn hóa - âm nhạc truyền thống Việt Nam và các dân tộc khác, phong cách truyền đạt tri thức, kỹ năng nghệ thuật cùng với tài ứng xử văn hóa thiên bẩm của ông đã khiến ông trở thành một người Việt Nam nổi tiếng trên thế giới và tại đất nước mình. Sinh thời, Giáo sư Trần Văn Khê từng chia sẻ, cả cuộc đời mình ông chỉ làm một công việc nghiên cứu âm nhạc và nếu còn sức cũng chỉ làm công việc ấy “góp phần nghiên cứu và giới thiệu âm nhạc truyền thống Việt Nam rộng khắp năm châu, sâu trong dân tộc”.

Gần 10 năm cuối đời, Giáo sư, Tiến sĩ Trần Văn Khê về sống tại quê hương và cùng các cộng sự dựng lên một không gian diễn xướng âm nhạc dân tộc định kỳ và thư viện Trần Văn Khê với hàng nghìn tư liệu nghiên cứu âm nhạc và nghệ thuật truyền thống quý giá. Trước khi qua đời, ông mong muốn được trao tặng Giải thưởng và Học bổng cho những người theo đuổi âm nhạc dân tộc bằng tình yêu và tài năng, góp phần gìn giữ, lưu truyền giá trị âm nhạc dân tộc Việt Nam. Mong muốn đó đã được thể hiện trong Di nguyện của ông và lập thành Vi bằng năm 2015. Nhận lãnh trách nhiệm thực hiện di nguyện của ông, nhóm thân hữu Trần Văn Khê tiến hành thành lập Quỹ Học bổng Trần Văn Khê vào năm 2021 và đã tổ chức lễ ra mắt Quỹ và Kỷ niệm 100 năm Ngày sinh Giáo sư Trần Văn Khê. Giải thưởng và Học bổng Trần Văn Khê lần đầu tiên được trao vào ngày 23/7/2023 với 9 suất học bổng cho các em học sinh, sinh viên ưu tú có nhiều triển vọng trong thực hành âm nhạc dân tộc; học bổng và 6 giải thưởng cho nghệ nhân, nghệ sĩ, nhà nghiên cứu, nhà giáo đã dày công trong thực hành âm nhạc dân tộc ở lĩnh vực trình diễn, nghiên cứu, sáng tạo và đúc kết kinh nghiệm để truyền lại đời sau.

Là một trong 6 cá nhân được trao Giải thưởng Trần Văn Khê lần đầu tiên, Nghệ sĩ Ưu tú Hải Phượng được xem là một người học trò xuất sắc của Giáo sư, Tiến sĩ Trần Văn Khê. Sinh ra trong một gia đình có truyền thống nghệ thuật, Hải Phượng đã sớm bộc lộ tài năng và có nhiều thành tích trong hoạt động âm nhạc dân tộc trên các phương diện: Biểu diễn, giảng dạy và nghiên cứu. Chị luôn khắc ghi lời dặn của thầy, đó là cái cây muốn hoa đẹp, lá xanh tươi thì cần phải có bộ rễ tốt. Chính vì thế, những người học trò như Hải Phượng luôn chú trọng đến việc biểu diễn, lưu giữ những bài bản cổ truyền làm cái gốc để truyền dạy cho thế hệ sau.

Cả cuộc đời gắn bó với âm nhạc dân tộc, Giáo sư Trần Văn Khê đã được nhận nhiều phần thưởng, vinh danh cao quý, như: Giải thưởng Âm nhạc của UNESCO (1981), Huân chương Nghệ thuật, Văn chương của Bộ Văn hóa Pháp (1991), Viện sĩ Thông tấn của Viện hàn lâm Khoa học, Văn hóa, Nghệ thuật châu Âu (1993), Huân chương Lao động hạng nhất do Chủ tịch nước cấp (1999), Giải thưởng Đào Tấn (2005), Giải thưởng Phan Châu Trinh về nghiên cứu (2011)… Với sự tận tụy và tài năng đặc biệt về truyền cảm hứng âm nhạc dân tộc, Giáo sư Trần Văn Khê không chỉ là nhà nghiên cứu lớn mà còn là cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, giữa Việt Nam và thế giới. Sự nghiệp và nhân cách của ông mãi là tấm gương cho các thế hệ sau trong công cuộc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc .

BẢO LINH