Gìn giữ tinh hoa văn hóa của làn điệu dân ca Ê Đê

Kưt là hát tâm sự, gọi là tự sự. Trong văn học gọi là hát kể, tức là kể về nỗi niềm của mình và không có tiết tấu, chỉ có giai điệu. Làn điệu kưt có tính ngẫu hứng rất cao. Với tính tự sự, cùng với các nghệ nhân, mọi người đều có thể hát kưt. Như trong đám tang thì hát tâm tình với người đã khuất, hoặc trong các ngày lễ vui thì hát như một cuộc trò chuyện, dặn dò bà con buôn làng cùng nhau đoàn kết, vận động sản xuất, dặn dò con cháu sống tốt, hay hát về tình yêu đôi lứa. Khi hát kưt thường có đinh buôt (còn gọi là đing kliă hoặc buôt čhôč) đệm cho người hát, hoặc người hát tự thổi sau các đoạn hát. Lời nói vần trong các bài kưt có hình ảnh ẩn dụ độc đáo.

Tuy vậy, có những khác biệt giữa hát kể khan và hát kưt trong cuộc sống thường ngày. Nghệ nhân Y-Đhin Niê, ở buôn Triă, xã Ea Tul, tỉnh Đắk Lắk cho biết: “Lời nói vần trong khan sử thi và hát kưt bình thường có những nét khác nhau. Hát kưt bình thường là tự ứng tác trong mọi hoàn cảnh, ẩn dụ về các hiện tượng, cây cối hoa cỏ…Còn kể khan những lời nói vần theo một mạch nhất định, không ghép lấy câu này dán vào chỗ khác được”.

Nghệ nhân Ê Đê hát dân ca tại một khu du lịch ở Đắk Lắk.

Dòng chảy của cuộc sống hiện đại tạo ra những sức ép trong việc gìn giữ những tinh hoa văn hóa dân tộc, trong đó có làn điệu kưt trong dân ca Ê Đê. Nghệ nhân Y- Ƀhĭ Ayun, ƀuôn Kna, xã Čư̆ M’Gar, tỉnh Đắk Lắk, chia sẻ: những nghệ nhân cao tuổi là những người gìn giữ hồn cốt, lối hát đặc trưng của làn điệu dân ca Ê Đê, trong đó có hát kưt. Việc nhóm lên ngọn lửa đam mê, thôi thúc con cháu trở về với làn điệu dân ca, tinh hoa văn hóa dân tộc và gìn giữ những nét đẹp ấy không dễ dàng bởi những nghệ nhân biết nhiều hiểu rộng, có thể truyền dạy không còn nhiều.

Nghệ nhân Y- Ƀhĭ Ayun cho biết: “Ngày xưa những nghệ nhân thường hát kưt trong các ngày lễ ăn mừng. Hiện nay ít ai biết kưt, nếu có biết thì cũng không còn mạch lạc như những người cao tuổi. Tôi mong có những người hát kưt giỏi hát thu âm lại, chỉ dạy tận tình cho con cháu học hỏi thêm”.

Theo ông Y Mang, Phó giám đốc Trung tâm Truyền thông - Văn hóa - Thể thao xã Quảng Phú, tỉnh Đắk Lắk, địa phương hiện có hơn 300 nghệ nhân còn biết lời nói vần, hát dân ca. Để gìn giữ làn điệu dân ca cho thế hệ sau, những năm qua, ngành văn hóa địa phương đã rất nỗ lực truyền dạy trong các trường học, các lớp được mở trong thôn buôn, tuy nhiên đây là một việc cần có sự kiên trì: “Đối với ngành quản lý văn hóa, chúng ta phải có nhiều những hoạt động liên quan đến công tác bảo tồn. Trong đó có dân ca Ê Đê và duy trì sinh hoạt và thường xuyên hơn nữa, hằng năm tổ chức nhiều hoạt động để truyền lại cho lớp trẻ phục hồi và duy trì phải thường xuyên”.

Một buổi kể Khan tại Buôn Ma Thuột, Đắk Lắk.

Bà Linh Nga Niê Kđăm – Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Tây Nguyên cho biết, hiện nay môi trường diễn xướng dân ca dần khó hơn, và còn ít người truyền dạy. Việc truyền dạy nối tiếp làn điệu dân ca Ê Đê, trong đó có hát kưt cần quan tâm hơn. Chỉ có những người có năng khiếu âm nhạc bẩm sinh có thể tự hát kưt được: “Ngày xưa, mọi người gặp nhau hát kưt, eirei nhiều, các thanh niên thẩm thấu, không ai dạy. Chỉ xem, nghe và làm theo. Yang cho anh thì anh làm được. Anh không làm được nghĩa là Yang không cho anh. Không ai dạy hát kưt cũng như eirei. Các nghi lễ dày đặc trong các cuộc tụ họp họ hát kưt. Văn học truyền miệng được tiếp thu dày đặc. Bây giờ những hoạt động đó không còn. Nên lớp trẻ rất khó hát kưt và hát eirei. Vậy nên trong giáo trình dạy âm nhạc tiểu học tôi có đề nghị dạy bài Buôn Dur Kmăn vào để nó còn lưu truyền”.

Từ xa xưa, làn điệu kưt là một món ăn tinh thần không thể thiếu trong cuộc sống của người Ê Đê. Trong đó chính cộng đồng người Ê Đê biết trân quý nét độc đáo dân ca dân tộc mình. Trong cuộc sống hiện nay, cùng với việc hỗ trợ bảo tồn của nhà nước, khi xây dựng các điểm du lịch cộng đồng, người Ê Đê cũng đang dần khôi phục, gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc, trong đó có những điệu hát dân ca, truyền lửa cho thế hệ trẻ tiếp nối.

H'Zawut/VOV-Tây Nguyên