Giữ gìn nét đẹp văn hóa truyền thống cho Hội hát Chèo tàu Tổng Gối

Hát Chèo tàu Tổng Gối. (Ảnh: Sở Văn hóa, Thể thao Hà Nội)

Hội hát Chèo tàu Tổng Gối, loại hình diễn xướng dân gian độc đáo ở xã Tân Hội, huyện Đan Phượng (cũ), nay là xã Ô Diên, Thành phố Hà Nội vừa được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh vào Danh mục Di sản Văn hóa Phi Vật thể Quốc gia.

Đây là niềm vinh dự lớn lao đối với chính quyền và người dân địa phương, khẳng định giá trị đặc sắc của một loại hình diễn xướng dân gian hiếm gặp tại vùng đất ven sông Hồng; là cơ sở quan trọng để địa phương gìn giữ, phát huy và lan tỏa hơn nữa giá trị loại hình nghệ thuật đặc sắc có một không hai này.

Loại hình nghệ thuật đặc sắc

Huyện Đan Phượng cũ có ba địa chỉ văn hóa dân gian đặc sắc là ca trù xã Thượng Mỗ; Hội diều Bá Dương Nội, xã Hồng Hà và Hội hát Chèo tàu Tổng Gối, xã Tân Hội.

Chèo tàu Tổng Gối Tân Hội là điệu hát chèo thuyền trên cạn độc đáo của xứ Đoài, một hình thức diễn xướng dân gian độc nhất vô nhị ở Việt Nam.

Hội hát Chèo tàu Tổng Gối. (Ảnh: Sở Văn hóa, Thể thao Hà Nội)

Tổng Gối nằm dọc theo hai bờ sông Nhuệ cổ, giữa một vùng văn hóa dân gian truyền thống, lại sát kinh thành Thăng Long xưa. Tổng Gối gồm bốn làng: Thượng Hội, Thúy Hội, Vĩnh Kỳ và Phan Long (xã Tân Hội, huyện Đan Phượng) từ lâu đã nổi tiếng với Hội hát Chèo tàu độc đáo gắn với nghệ thuật diễn xướng nhằm ca ngợi ân đức của tướng Văn Dĩ Thành, người đã có công đánh đuổi giặc ngoại xâm, bảo vệ quê hương.

Tướng Văn Dĩ Thành là một người con thuộc dòng dõi quan lại triều Trần, sinh ra ở vùng tổng Gối xưa. Là một người học rộng tài cao, thông thạo kinh sử, ông đã có công chiêu mộ binh lính, huấn luyện quân nhân chống lại giặc Minh. Ông nổi tiếng với 6 lời thề ước và chỉ huy đội đánh đâu thắng đấy. Dưới sự lãnh đạo tài tình của ông, quân giặc đã chịu nhiều tổn thất nặng nề.

Sau khi ông hy sinh trên đất tổng Gối, để ca ngợi ân đức của tướng Văn Dĩ Thành, người dân Tổng Gối đã sáng tạo ra loại hình nghệ thuật diễn xướng độc đáo Chèo tàu. Vào dịp Rằm tháng Giêng hằng năm, người dân ở tổng Gối (nay là xã Tân Hội) lại tổ chức Lễ hội truyền thống hát Chèo tàu.

Có một lý giải khác về Hội Chèo tàu liên quan đến cuộc hội quân ở bãi Quân thần (nay thuộc phường Thượng Cát, Bắc Từ Liêm, tiếp giáp với Tổng Gối xưa) giữa Triệu Quang Phục và Lý Phật Tử, bàn việc chia miền đất cai trị cho mỗi bên. Trong cuộc hội quân ấy Lý Phật Tử đi tàu (thuyền) còn Triệu Quang Phục đi tượng (voi) đến dự. Hội hát Chèo tàu là một hình thức diễn đạt cuộc hội quân ấy, nên có thuyền, có voi.

Mô hình tàu và tượng đang được hoàn tất chuẩn bị cho lễ hội truyền thống Chèo tàu Tổng Gối 2024.

Cũng có tích kể rằng, ngày xưa, Hai Bà Trưng chống quân xâm lược nhà Hán, kéo quân qua Tổng Gối, thuyền bè qua lại trên sông Nhuệ, sông Hồng tập nập, khí thế hào hùng. Nhân dân tưởng nhớ công lao của Hai Bà, mô phỏng cảnh múa hát của quân tướng Hai Bà lúc nghỉ ngơi, đã sáng tạo ra loại hình nghệ thuật hát Chèo tàu để tưởng niệm, nên hát Chèo tàu còn được gọi là hát Tàu Tượng. Người tham gia hội hát đều là nữ hoặc nữ giả nam. Đây cũng là nét riêng đặc sắc của Hội hát Chèo tàu.

Ba truyền thuyết ấy đều song song tồn tại, giúp giải thích nguồn gốc của hội hát. Tuy nhiên, truyền thuyết về tướng Văn Dĩ Thành là phổ biến nhất, thể hiện ở tín ngưỡng của nhân dân địa phương và nội dung các lời ca trong hội đều liên quan đến việc thờ cúng tướng Văn Dĩ Thành.

Đội nghĩa binh áo đen của tướng Văn Dĩ Thành có cách đánh giặc sở trường đó là chèo thuyền trong đêm bí mật đánh quân địch. Và đội chèo thuyền ấy chính là các bà, các cô thông thạo sông nước. Những điệu hát được xướng lên từ những người phụ nữ như một sự ca ngợi về lòng dũng cảm, chịu thương, chịu khó của người con gái đất Tổng Gối.

Vì vậy điều đặc biệt và lạ của hát Chèo tàu là chỉ có nữ hát, nữ đóng giả nam trong các vai diễn như quản tượng có nhiệm vụ thổi tù và làm hiệu, đây là nét riêng rất độc đáo của Chèo tàu.

Theo các cụ cao niên, Hội Chèo tàu được tổ chức lần đầu tiên vào năm 1683 và theo tục lệ cứ 25 đến 30 năm tổ chức một lần, vào năm mưa thuận gió hòa, bốn thôn được mùa, không mở hội khi mất mùa, đói kém.

Đoàn Ca nhi biểu diễn hát Chèo tàu. (Ảnh: Sở Văn hóa, Thể thao Hà Nội)

Năm 1922, Hội cuối cùng được tổ chức và bị gián đoạn do chiến tranh. Đến năm 1998, hội được khôi phục lại. Hiện nay, Hội Chèo tàu cứ 5 năm được tổ chức một lần diễn ra từ ngày 13 đến ngày 15 tháng Giêng hàng năm.

Những năm không tổ chức Hội, xã Tân Hội và câu lạc bộ Chèo tàu sẽ dâng lễ ở miếu Voi phục, lăng Văn Sơn.

Theo người dân ở Tân Hội, màn đặc sắc nhất trong lễ hội là hát Chèo tàu với các làn điệu đối đáp giữa hai tàu-là những chiếc thuyền rồng bằng gỗ, không để hạ thủy mà chèo tượng trưng trên cạn.

Mỗi tàu 13 người gồm bà chúa tàu, 2 cái tàu và 10 con tàu. Bà chúa tàu khoảng 50 tuổi, phải là người giỏi múa hát, gia đình song toàn. Cái tàu và con tàu là gái thanh tân từ 13-16 tuổi, gia đình gia giáo, bản thân ngoan ngoãn, hát hay, múa giỏi. Khi biểu diễn, bà chúa tàu đánh thanh la, 2 cái tàu lĩnh xướng và các con tàu hát họa theo. Phía sau là đôi voi với hai quản tượng có nhiệm vụ thổi tù và làm hiệu.

Hát Chèo tàu gồm 20 làn điệu, được chia thành các hình thức như: Hát trình, hát thuyền và hát bỏ bộ. Nội dung của các bài hát trong diễn xướng Chèo tàu là những bài hát riêng và những bài hát đối đáp của “tàu” và “tượng” đều nhằm ca ngợi công đức của Thành hoàng Tổng Gối Văn Dĩ Thành.

Quy trình hát được thực hiện chặt chẽ theo thứ tự: Lễ trình, dâng hương, dâng rượu, bài tàu (hoặc bài tượng), hát bỏ bộ, hát các bài lý, hát ví… Ngoài ra, đạo cụ không thể thiếu trong diễn xướng nghi lễ hát Chèo tàu chính là tàu và tượng (voi gỗ).

Tất cả các bài hát của nghệ thuật Chèo tàu cho đến nay vẫn được người dân Tân Hội giữ gìn nguyên vẹn lời ca cổ. Trải qua bao thăng trầm, biến động của lịch sử nhưng lời ca, điệu hát vẫn giữ được vị thế của mình, làm say đắm lòng người.

Giữ gìn và phát huy di sản

Hát Chèo tàu. (Ảnh: Sở Văn hóa, Thể thao Hà Nội)

Ngày 14/5/2025, Bộ trưởng Văn hóa, Thể thao và Du lịch ký Quyết định số 1351/QĐ-BVHTTDL đưa lễ hội truyền thống Hội hát Chèo tàu Tổng Gối xã Tân Hội, huyện Đan Phượng, thành phố Hà Nội vào Danh mục Di sản Văn hóa Phi Vật thể Quốc gia.

Đây là niềm vui lớn với người dân và chính quyền địa phương.

Để di sản không bị rơi vào quên lãng và phát huy hết giá trị văn hóa truyền thống, các chuyên gia khuyến nghị cơ quan chức năng cần tổ chức các lớp học, câu lạc bộ dân gian tại trường học, nhà văn hóa để dạy cho thế hệ trẻ lời ca, điệu múa, nghi lễ Hội Chèo tàu, trong đó, các nghệ nhân cao tuổi sẽ được mời giảng dạy, biểu diễn mẫu để truyền nghề cho lớp trẻ.

Ngoài ra, cần đưa các nội dung về Hội Chèo tàu vào chương trình giáo dục địa phương trong môn lịch sử-văn hóa, đồng thời khuyến khích học sinh tham gia biểu diễn, thực hành để gắn bó hơn với di sản; giới thiệu về Hội Chèo tàu Tổng Gối rộng rãi hơn trên các nền tảng số YouTube, Facebook, TikTok, website của địa phương, các trang du lịch... để lan tỏa giá trị di sản.

Tại Tân Hội hiện có Câu lạc bộ Chèo tàu Tân Hội với hơn 40 thành viên, trong đó có 20 em nhỏ, từ 13-18 tuổi, tham gia sinh hoạt thường xuyên.

Những năm qua, hoạt động của câu lạc bộ có nhiều bước tiến đáng kể, đã sưu tầm, hồi sinh lại được nhiều làn điệu cổ.

Hát Chèo tàu Tân Hội không chỉ giới hạn ở khu vực diễn xướng tại địa phương mà còn được đưa vào trường học, mang đi biểu diễn ở nhiều nơi khác.

Chủ nhiệm Câu lạc bộ Chèo tàu Tân Hội, nghệ nhân Ngô Thị Thu, cùng các thành viên trong câu lạc bộ đã đưa Chèo tàu vươn ra nhiều tỉnh, thành khác trên cả nước như Ninh Bình, Phú Thọ, Nghệ An.../.

(Vietnam+)