Giữ gìn văn hóa Chăm, thiết lập nền tảng phát triển mới

Phó Bí thư Thường trực Tỉnh ủy Lâm Đồng Đặng Hồng Sỹ tặng quà cho Sư cả Thường Xuân Hữu nhân dịp Tết Ka tê năm 2025

Sinh ra và lớn lên ở xã Tuy Phong, Sư cả Thường Xuân Hữu, người được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú và Nghệ nhân Nhân dân, là gương mặt tiêu biểu trong hành trình bền bỉ lưu giữ văn hóa dân tộc Chăm.

Lễ hội Ka tê của người Chăm đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Từ thuở nhỏ, ông đã may mắn được tiếp cận và học chữ viết Chăm từ những bậc thầy cao niên. Trải qua nhiều thăng trầm, ông dày công sưu tầm, ghi chép lễ nghi, phong tục, Lễ hội Ka Tê, Pô Dam; đồng thời, kiên trì đeo đuổi sưu tập, lưu giữ khá nhiều những bộ kinh thư viết trên giấy dó, lá buông - những tư liệu quý chứa đựng thế giới quan, tín ngưỡng và sinh hoạt của người Chăm xưa.

Các điệu múa truyền thống của dân tộc Chăm được gìn giữ và phát huy tạo nên những dấu ấn riêng, đặc sắc

Ông bền bỉ tiếp sức cho văn hóa dân tộc mình bằng cách phổ biến, truyền dạy cho hậu thế và cộng đồng những nét đẹp văn hóa, giảm bớt những hủ tục, lễ nghi tốn kém thời gian và tiền của.

Chính vì vậy, nhiều lễ nghi được tổ chức một cách tiết kiệm, vui tươi, không phô trương hình thức mà vẫn giữ gìn được nét đẹp truyền thống của người Chăm.

Đến nay, trên địa bàn tỉnh đã có một Nghệ nhân Nhân dân và 6 Nghệ nhân Ưu tú được Nhà nước phong danh hiệu là người dân tộc thiểu số. Họ nắm giữ giá trị văn hóa quý báu của người xưa để lại.

Vì vậy, vai trò của họ rất quan trọng trong việc giữ gìn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể. Họ chính là ngọn đuốc truyền lửa cho các thế hệ trẻ, góp phần làm cho di sản văn hóa sống được mãi với thời gian.

Các nghệ nhân truyền dạy hát ngâm Ariya cho các thế hệ trẻ

Giữa kho tàng văn hóa Chăm, Ariya, nghệ thuật hát ngâm, là loại hình đặc sắc bậc nhất. Không đơn thuần là âm nhạc hay thơ ca, Ariya là trí nhớ cộng đồng, là nơi lưu giữ lịch sử, đạo lý, phong tục và cảm xúc của bao thế hệ.

Ariya được xướng ngâm với giai điệu biến chuyển theo cảm xúc của người thể hiện: Khi trầm lắng như dòng suối khuya, lúc mạnh mẽ như tiếng trống lễ hội. Mỗi bài Ariya có thể chỉ vài chục câu, nhưng cũng có thể dài hàng trăm câu, được ghi lại bằng chữ Chăm Akhar Thrah trong các thư tịch cổ.

Biểu diễn hát ngâm Ariya

Những người am hiểu Ariya có thể hát ở mọi lúc mọi nơi, mỗi khi nhàn rỗi hay vào dịp lễ hội. Các giai điệu hát ngâm, thanh âm, điệu thức, cường độ to nhỏ từng câu hát ngâm có thể tùy hứng theo tâm hồn, cảm xúc của người hát, nhất là những buổi hát về đêm, dưới ánh trăng bên bờ sông, nơi đầu làng Chăm hay bên đền tháp cổ.

Nghệ thuật hát ngâm Ariya có nhiều giá trị về mặt lịch sử, văn hóa, ngôn ngữ và nghệ thuật. Tuy nhiên, theo thời gian, cũng như nhiều loại hình văn hóa truyền thống khác, nghệ thuật hát ngâm Ariya đang đứng trước các thách thức và nguy cơ mai một.

Trước nguy cơ đó, các Sở Văn hóa của Ninh Thuận, Bình Thuận trước đây (nay là Khánh Hòa và Lâm Đồng) đã tổ chức điều tra, sưu tầm, mở lớp truyền dạy hát ngâm Ariya cho cộng đồng.

Ông Lâm Tấn Bình, Nghệ nhân Ưu tú ở làng Chăm Bình Tiến, xã Bắc Bình, tỉnh Lâm Đồng cho biết: Để lưu giữ và bảo tồn âm nhạc dân gian Chăm, trong thời gian qua, Bảo tàng tỉnh Bình Thuận trước đây đã mở 2 lớp truyền dạy âm nhạc dân gian Chăm, mà cụ thể là hát ngâm Ariya của người Chăm tại xã Phan Hiệp và xã Phan Hòa, huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận nay là xã Bắc Bình, tỉnh Lâm Đồng.

Biểu diễn nghệ thuật dân tộc Chăm trên cao nguyên đại ngàn

Với những giá trị mang lại, nghệ thuật hát ngâm Ariya của người Chăm đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định 2216 vào ngày 27/6/2025.

Nhiều năm gần đây, văn hóa Chăm không chỉ tồn tại trong đời sống cộng đồng mà đã trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng, tạo ấn tượng mạnh với du khách trong và ngoài nước.

Du khách thưởng thức đặc sản ẩm thực dân tộc Chăm

Tại khu vực Mũi Né (tỉnh Lâm Đồng), các chương trình trải nghiệm văn hóa Chăm vào mùa du lịch trú đông thu hút đông đảo du khách bằng những điệu múa đầy sắc màu, tiếng trống Ginang dồn dập, cùng hương vị ẩm thực đặc trưng.

Các nghệ nhân biểu diễn nghệ thuật dệt vải của dân tộc Chăm

Du khách không chỉ xem mà còn tự tay trải nghiệm, chạm vào từng chất liệu văn hóa. Nghệ nhân Lương Thị Hòa, người được mời trình diễn nghề gốm tại 1 khu resort ở Mũi Né, chia sẻ: Đây là dịp đưa gốm Chăm vươn xa, thậm chí ra thị trường quốc tế.

Nghề sản xuất gốm của dân tộc Chăm đến nay vẫn được lưu giữ và là một trong những sản phẩm du lịch độc đáo của địa phương

Tại Bảo tàng Nước mắm ở phường Phú Thủy, chương trình nghệ thuật “Huyền thoại làng chài” kết hợp Lễ hội Ka tê với văn hóa cầu ngư Phan Thiết đã tạo nên sân khấu hóa đầy cảm xúc, đưa văn hóa Chăm hòa vào câu chuyện biển của người Việt.

Không chỉ níu chân du khách ở vùng biển, mà di sản văn hóa Chăm còn tạo chất liệu cho các doanh nghiệp xây dựng sản phẩm du lịch tại vùng cao nguyên đại ngàn.

Các nghệ nhân biểu diễn nghệ thuật làm gốm Chăm

Tại một khu du lịch dưới chân núi Lang Biang (phường Langbiang - Đà Lạt, tỉnh Lâm Đồng), văn hóa Chăm đã được biểu diễn kết hợp với văn hóa của người K’Ho tạo sự kết nối, giao thoa, giúp cho du khách khám phá sâu hơn về những nét văn hóa dân tộc K’Ho và Chăm.

Trong tiến trình xây dựng nông thôn mới, tỉnh Lâm Đồng xác định bảo tồn văn hóa không phải nhiệm vụ riêng ngành văn hóa, mà là một trụ cột phát triển bền vững.

Nghề sản xuất gốm của người đồng bào dân tộc Chăm đến nay vẫn được lưu giữ và là một trong những sản phẩm du lịch độc đáo của địa phương

Ngày nay, trong công cuộc xây dựng nông thôn mới, những ngôi làng Chăm được quy hoạch gắn với bảo tồn kiến trúc truyền thống và nghề thủ công đã góp phần củng cố đời sống tinh thần và gắn kết cộng đồng.

Bên cạnh đó, mỗi nghệ nhân được xác định là một “chủ thể văn hóa” góp phần giữ gìn bản sắc, đồng thời tạo nguồn lực quan trọng để hình thành mô hình nông thôn mới kiểu mẫu dựa trên bản sắc địa phương.

Khi văn hóa trở thành sinh kế, người Chăm càng thêm tự hào và có động lực trao truyền giá trị truyền thống. Giữ gìn văn hóa, không chỉ để không quên cội nguồn, mà còn để thiết lập nền tảng phát triển mới - nơi di sản, du lịch, kinh tế và đời sống cộng đồng cùng hòa quyện, làm nên diện mạo nông thôn mới văn minh, giàu bản sắc.

Nội dung, ảnh: Hữu Luân
Trình bày: Xuân Hùng - Nguyệt Nga

Hữu Luân