Gỡ 'nút thắt' để thu hút đầu tư vào năng lượng xanh

Khi điện mặt trời vẫn đứng chờ chính sách

Các dự án điện mặt trời, vốn từng là ngôi sao sáng giai đoạn 2019 đến 2021, đang rơi vào tình cảnh “đóng băng” vì khung giá và cơ chế mua bán điện chưa ổn định. Đến nay, nhà đầu tư và doanh nghiệp vẫn chưa có thông tin cụ thể về khung giá áp dụng cho điện mặt trời mái nhà nếu triển khai theo quy định mua bán điện trực tiếp DPPA. Thực tế, nhiều đơn vị vẫn lấy giá bán lẻ điện hiện hành để làm căn cứ thương lượng, nhưng tính hợp pháp của cách làm này vẫn chưa được khẳng định ở một văn bản pháp luật chính thức.

Ông Nguyễn Việt Dũng, Phó Chủ tịch Hội đồng quản trị Công ty Halcom Việt Nam chia sẻ: “Các dự án điện lớn, từ 100 đến 500MW, cần thời gian chuẩn bị khoảng 5 năm. Nhưng khung giá lại chỉ có hiệu lực trong 1 đến 2 năm. Khi hết thời gian, dự án chưa kịp hoàn tất thì coi như mất cơ hội. Chính sách ngắn hạn như vậy khiến nhà đầu tư khó chủ động, không thể tính toán hiệu quả tài chính dài hạn”.

Các tấm pin mặt trời tại trang trại điện mặt trời Phong Phú (Solarcom), Lâm Đồng. (Ảnh: VĂN DUY)

Theo nhiều doanh nghiệp, cơ chế mua bán điện hiện còn nhiều bất cập, thiếu quy định rõ ràng về đấu nối, tiêu chuẩn kỹ thuật và thủ tục bán điện lên lưới quốc gia. Chính sách khuyến khích điện mặt trời áp mái tuy có, nhưng lại chưa đủ hấp dẫn để thúc đẩy người dân, doanh nghiệp đầu tư.

Tiến sĩ Hà Huy Ngọc, Viện Kinh tế Việt Nam nêu một ví dụ thực tế: “Hiện nay, ngay cả khi hộ gia đình hoặc doanh nghiệp lắp đặt điện mặt trời áp mái, họ vẫn khó bán điện dư cho lưới quốc gia do quy định phải đăng ký, phải có công tơ, hóa đơn… mà quy trình này còn phức tạp. Hệ quả là nhiều hệ thống chỉ hoạt động nội bộ, lãng phí tiềm năng cung cấp điện xanh”.

Khi gió vẫn chưa thể hóa điện

Nếu các dự án điện mặt trời đang gặp khó khăn do cơ chế mua bán và khung giá chưa ổn định, các dự điện gió lại đang gặp trở ngại lớn ở khâu truyền tải.. Tại vùng đất bằng phẳng trải dài của Đồng bằng sông Cửu Long, nơi những cánh quạt gió khổng lồ vươn mình trên nền trời Bến Tre, Trà Vinh, Vĩnh Long, năng lượng tái tạo đang được kỳ vọng trở thành mũi nhọn cho phát triển kinh tế xanh.

Theo tính toán của Công ty cổ phần Tư vấn Xây dựng điện 4, chỉ riêng khu vực này đã có thể khai thác gần 3,9GW điện gió vào năm 2030, góp phần đưa Đồng bằng sông Cửu Long trở thành trung tâm năng lượng tái tạo của cả nước. Hiện khu vực đang vận hành Trung tâm Điện lực Duyên Hải với công suất trên 4,5GW, cùng gần 700MW từ 13 nhà máy điện gió và 2 nhà máy điện mặt trời.

Cánh đồng điện gió ở Bạc Liêu. (Ảnh: EVN)

Thế nhưng, sau những con số đầy tiềm năng là một thực tế đáng lo ngại. Nhiều trạm biến áp, đặc biệt là trạm 500kV Duyên Hải, đang đối diện nguy cơ quá tải đến 150 phần trăm khi các dự án mới đồng loạt đi vào vận hành giai đoạn 2026 đến 2030. Đại diện Công ty cơ điện lạnh REE thẳng thắn nhìn nhận: “Chúng tôi không thiếu vốn, cũng không thiếu năng lực triển khai. Nhưng các dự án truyền tải gặp khó ngay từ khâu pháp lý, giải phóng mặt bằng và phân cấp thẩm quyền. Thời gian hoàn tất thủ tục đôi khi kéo dài hơn cả thời gian thi công”.

Cần cơ chế đặc thù cho hạ tầng truyền tải

Trước thực trạng này, nhiều chuyên gia cho rằng Việt Nam cần một cơ chế đặc thù cho các dự án truyền tải điện lớn, tương tự như cơ chế đặc thù trong lĩnh vực giao thông, hạ tầng đô thị. Ông Trần Viết Ngãi, Chủ tịch Hiệp hội Năng lượng Việt Nam nhấn mạnh: “nếu không đẩy nhanh đầu tư truyền tải, các dự án năng lượng tái tạo sẽ tiếp tục tắc nghẽn đầu ra. Cần xem lưới điện truyền tải là hạ tầng thiết yếu, tương đương như giao thông, để có chính sách ưu tiên tương xứng”.

Giới chuyên gia cho rằng, để thúc đẩy điện mặt trời mái nhà phát triển bền vững, Chính phủ cần có chính sách khuyến khích theo vùng miền. Miền Bắc, nơi có số giờ nắng thấp hơn, chỉ khoảng 1.000 giờ mỗi năm, cần thêm cơ chế ưu đãi để hấp dẫn hộ gia đình đầu tư. Việc này không chỉ giảm thiếu điện mùa khô mà còn giúp phân bố đều nguồn cung năng lượng trên cả nước. Bên cạnh đó, Nhà nước có thể áp dụng chính sách tín dụng xanh, cho phép các ngân hàng được cộng điểm Green Credit khi tài trợ dự án năng lượng tái tạo.

Đây vừa là biện pháp khuyến khích tài chính, vừa góp phần lan tỏa tinh thần phát triển bền vững trong toàn hệ thống kinh tế. Năng lượng tái tạo không chỉ là ngành kinh tế mà còn là biểu tượng cho cam kết phát triển xanh, giảm phát thải và trách nhiệm toàn cầu của Việt Nam. Nhưng để dòng điện xanh thực sự chảy vào từng mái nhà, từng nhà máy, cần một sự đồng bộ mạnh mẽ từ chính sách, hạ tầng đến tư duy phát triển.

Hệ thống truyền tải điện thuộc chuỗi dự án khí-điện Ô Môn.

Giải pháp được Hiệp hội Năng lượng Việt Nam đề xuất bao gồm:

• Giao nhiệm vụ trực tiếp cho các doanh nghiệp có năng lực như EVN, Tổng công ty Truyền tải điện quốc gia (NPT) thực hiện đầu tư.

• Khuyến khích mô hình chia sẻ hạ tầng truyền tải giữa các nhà đầu tư, tránh việc mỗi dự án xây riêng đường dây, gây lãng phí đất đai và tài nguyên.

• Ưu tiên đầu tư các đường dây 220kV, 500kV tại các vùng có tiềm năng gió lớn, đặc biệt là Đồng bằng sông Cửu Long.

• Phát triển hệ thống lưu trữ năng lượng (BESS) quy mô lớn để giảm áp lực cho lưới điện vào giờ cao điểm.

Đồng thời, giới chuyên môn kiến nghị Chính phủ đơn giản hóa thủ tục đầu tư, áp dụng cơ chế một cửa điện tử cho các dự án năng lượng tái tạo. Song song đó, cần ban hành Luật Năng lượng tái tạo riêng, tách bạch khỏi Luật Điện lực, nhằm tạo hành lang pháp lý rõ ràng, ổn định và dài hạn.

Đỗ Đức Bảo