Góp ý Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV của Đảng: Hoàn thiện cơ chế, chính sách phát triển khởi nghiệp sáng tạo

Phát triển dựa trên tri thức và công nghệ

Đại hội XII (2016) của Đảng đánh dấu sự chuyển biến mang tính đột phá trong tư duy của Đảng về khởi nghiệp sáng tạo. Lần đầu tiên, khái niệm “khởi nghiệp sáng tạo” xuất hiện trong Văn kiện Đại hội. Văn kiện nhấn mạnh “xây dựng hệ sinh thái khởi nghiệp”, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, xác định doanh nghiệp là trung tâm của hệ thống đổi mới sáng tạo. Tới Đại hội XIII (2021), tư duy của Đảng về khởi nghiệp sáng tạo đã vượt lên tầm mới: coi khởi nghiệp sáng tạo không chỉ để tạo việc làm mà trở thành động lực của mô hình tăng trưởng và nền kinh tế số.

Hiệp hội Khởi nghiệp Quốc gia công bố chương trình “Diễn đàn Khởi nghiệp Quốc gia - Hà Nội 2025”

Văn kiện Đại hội XIII thể hiện bước trưởng thành rõ nét về nhận thức: khẳng định khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là động lực chính của tăng trưởng. Đặt mục tiêu phát triển mạnh hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo quốc gia. Nhấn mạnh vai trò của doanh nghiệp công nghệ, doanh nghiệp sáng tạo (startup) trong thúc đẩy năng suất và cạnh tranh quốc gia. Định hướng phát triển kinh tế số, kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn – nền tảng cho làn sóng khởi nghiệp mới.

Dự thảo Báo cáo Chính trị trình Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV đã xác định khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là động lực chính của tăng trưởng mới, giữ vai trò then chốt trong mô hình phát triển giai đoạn 2025 - 2030 và tầm nhìn 2045. Dự thảo báo cáo ghi nhận nhiều kết quả nổi bật về Khoa học và công nghệ (KH&CN), Đổi mới sáng tạo (ĐMST) trong nhiệm kỳ Đại hội XIII, thể hiện sự chuyển dịch mạnh mẽ sang mô hình phát triển dựa trên tri thức và công nghệ.

Theo đó, vị thế của KH và CN-ĐMST trong nền kinh tế được nâng lên rõ rệt. KH và CN, ĐMST và chuyển đổi số tiếp tục được xác định là động lực phát triển, góp phần quan trọng nâng cao chất lượng tăng trưởng. Đóng góp của năng suất nhân tố tổng hợp (TFP) vào tăng trưởng kinh tế đạt khoảng 47% – mức cao nhất từ trước đến nay – phản ánh vai trò tăng lên của đổi mới công nghệ và cải tiến quản trị. Hệ sinh thái đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp sáng tạo có bước mở rộng; các đô thị lớn bước đầu hình thành những trung tâm đổi mới sáng tạo, khu công nghệ cao...

Thể chế khoa học - công nghệ có bước đổi mới, hội nhập quốc tế được đẩy mạnh. Các chính sách thúc đẩy nghiên cứu, ứng dụng công nghệ cao, chuyển đổi số và phát triển thị trường KH và CN từng bước được hoàn thiện. Hội nhập quốc tế về KH và CN được tăng cường; hợp tác với các tập đoàn, viện nghiên cứu hàng đầu trong các lĩnh vực công nghệ mới (AI, dữ liệu lớn, công nghệ sinh học…) đem lại nhiều kết quả tích cực.

Cùng với đó, hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo có bước phát triển. Nhiều mô hình kinh doanh mới – nhất là mô hình dựa trên nền tảng số – phát triển mạnh mẽ, tạo tiền đề cho lực lượng sản xuất mới. Việc thúc đẩy phát triển kinh tế tư nhân với tư cách “một động lực quan trọng nhất của nền kinh tế” tạo không gian mới cho doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, hình thành một số tập đoàn tư nhân lớn có khả năng cạnh tranh quốc tế.

Chưa thực sự trở thành động lực chính của tăng trưởng, công nghiệp hóa

Bên cạnh thành tựu, Dự thảo Báo cáo thẳng thắn chỉ ra nhiều hạn chế mang tính cấu trúc.

Theo đó, năng lực công nghệ và trình độ đổi mới sáng tạo còn yếu.
Nền kinh tế vẫn thiếu các ngành công nghệ nền tảng và công nghệ chiến lược. Năng lực nghiên cứu – phát triển (R&D) còn phân tán; tốc độ đổi mới công nghệ chậm. Dù có cải thiện, KH và CN-ĐMST chưa thực sự trở thành động lực chính của tăng trưởng và công nghiệp hóa.

Các nền tảng số bùng nổ, thương mại điện tử phát triển mạnh, trí tuệ nhân tạo và blockchain tạo ra vô vàn cơ hội mới

Thể chế và chính sách KH và CN, ĐMST, khởi nghiệp sáng tạo còn nhiều vướng mắc. Nhiều cơ chế về quản lý tài chính, đặt hàng nghiên cứu, cơ chế tự chủ của viện – trường, và chính sách đãi ngộ đối với trí thức, chuyên gia khoa học chưa phù hợp; cách thức tổ chức thực hiện còn rườm rà, thiếu linh hoạt. Thị trường KH và CN phát triển chậm, liên kết đại học – doanh nghiệp còn lỏng lẻo.

Bên cạnh đó, doanh nghiệp chưa thực sự đóng vai trò trung tâm của hệ thống đổi mới sáng tạo. Tỷ lệ doanh nghiệp đầu tư cho R&D còn thấp; doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo khó tiếp cận nguồn lực công nghệ, tài chính và nhân lực chất lượng cao. Hệ sinh thái khởi nghiệp còn thiếu các định chế quan trọng như thị trường vốn mạo hiểm, cơ chế thử nghiệm chính sách (sandbox), mạng lưới chuyên gia cố vấn chuyên sâu.

Hạ tầng KH và CN và chuyển đổi số chưa đáp ứng yêu cầu phát triển mới.

Dù đã cải thiện, cơ sở vật chất – kỹ thuật của nhiều tổ chức KH&CN còn lạc hậu; hạ tầng số chưa đồng bộ; năng lực phân tích và ứng dụng dữ liệu còn hạn chế.

Những hạn chế này, theo Dự thảo, bắt nguồn từ sự chậm đổi mới tư duy phát triển, thiếu chủ động trong phản ứng chính sách, thể chế phát triển chưa theo kịp xu thế công nghệ của thế giới.

Từ “hỗ trợ khởi nghiệp” sang “kiến tạo quốc gia khởi nghiệp sáng tạo”

Từ thực tế trên cho thấy, để hoàn thiện cơ chế, chính sách phát triển khởi nghiệp sáng tạo, trước hết, cần thống nhất các khái niệm về hệ sinh thái khởi nghiệp hay hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo, doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo hay doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo.

Việc chưa thống nhất nội hàm về Khởi nghiệp sáng tạo, hệ sinh thái khởi nghiệp sẽ tạo ra khó khăn, lúng túng trong triển khai các hoạt động chuyên môn; trong công tác quản lý nhà nước sẽ có cách ứng xử chưa phù hợp, hoặc gây thiệt thòi cho các đối tượng của KNST đúng nghĩa. Vì vậy, Dự thảo Báo cáo cũng cần thống nhất sử dụng thuật ngữ nào khi đề cập đến hệ sinh thái khởi nghiệp và doanh nghiệp khởi nghiệp về KH và CN, ĐMST.

Thứ hai, khởi nghiệp sáng tạo không chỉ là vấn đề kinh tế, mà còn là cấu phần trung tâm của chiến lược phát triển đất nước trong thời kỳ chuyển đổi mô hình tăng trưởng. Trong Văn kiện Đại hội XIV tới, cần khẳng định rõ: “Khoa học – công nghệ – đổi mới sáng tạo – khởi nghiệp sáng tạo là trụ cột và động lực chiến lược để phát triển nhanh, bền vững, nâng cao năng suất, năng lực cạnh tranh và vị thế quốc gia.”

Đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp sáng tạo phải được đặt trong chuỗi giá trị KH và CN quốc gia, từ nghiên cứu cơ bản – ứng dụng – thương mại hóa – mở rộng thị trường toàn cầu. Đề nghị nghiên cứu bổ sung nội dung về “xây dựng và hoàn thiện thể chế về phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số”, tạo nền tảng, điều kiện thuận lợi cho phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số của đất nước trong giai đoạn tới.

Thứ ba, xây dựng Nhà nước kiến tạo, thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Văn kiện cần nhấn mạnh: Nhà nước cần đóng vai trò kiến tạo hệ sinh thái, thay vì chỉ “cấp phép” hay “hỗ trợ hành chính”. Chính phủ phải chủ động tạo thị trường cho đổi mới sáng tạo, thông qua cơ chế đặt hàng công nghệ, hợp tác công – tư (PPP), và đầu tư đồng hành trong các lĩnh vực chiến lược (AI, công nghệ sinh học, vật liệu mới, năng lượng sạch…). Đồng thời, cần thiết lập cơ chế thử nghiệm chính sách (regulatory sandbox) cho các mô hình kinh doanh mới trong lĩnh vực fintech, blockchain, dịch vụ số, giúp doanh nghiệp thử nghiệm và mở rộng sáng tạo trong khuôn khổ an toàn.

Thứ tư, phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp gắn với phát triển vùng và đô thị sáng tạo. Cần hình thành mạng lưới trung tâm khởi nghiệp vùng, kết nối với các đại học, viện nghiên cứu và khu công nghiệp công nghệ cao. Các đô thị lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, thành phố Đà Nẵng đóng vai trò đầu tàu thúc đẩy đổi mới sáng tạo khu vực.

Xây dựng bộ chỉ số quốc gia về Khởi nghiệp sáng tạo (National Startup Dashboard) phục vụ giám sát, đánh giá hiệu quả chính sách và kết nối dữ liệu giữa các địa phương.

Năm là, tăng cường các nội dung về STEM, tài chính, khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số vào giáo dục phổ thông, dạy nghề và đại học; chính sách tín dụng đối với học sinh, sinh viên, học viên, nghiên cứu sinh học các ngành khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán. Đây là yêu cầu cấp thiết để cân đối nguồn nhân lực khoa học công nghệ. Đẩy mạnh chương trình truyền thông quốc gia về tinh thần doanh nhân, khuyến khích tinh thần dám nghĩ, dám làm, dám đổi mới trong học sinh, sinh viên.

Đại hội XIV của Đảng là thời điểm quan trọng để tái khẳng định vai trò chiến lược của KH và CN, ĐMST và khởi nghiệp sáng tạo trong phát triển đất nước. Hệ sinh thái khởi nghiệp phải được coi là cấu phần hữu cơ của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia, gắn kết chặt chẽ giữa Nhà nước – doanh nghiệp – viện trường – xã hội.

Để hiện thực hóa khát vọng Việt Nam hùng cường, cần chuyển mạnh từ “hỗ trợ khởi nghiệp” sang “kiến tạo quốc gia khởi nghiệp sáng tạo”. Trong đó: Nhà nước kiến tạo thể chế và thị trường; doanh nghiệp là trung tâm đổi mới; người dân là chủ thể sáng tạo. Khi đó, khởi nghiệp sáng tạo sẽ thực sự trở thành động lực chiến lược thúc đẩy tăng trưởng nhanh, bền vững, góp phần hiện thực hóa tầm nhìn Việt Nam đến năm 2045 – quốc gia phát triển, thu nhập cao, có nền kinh tế dựa trên tri thức, sáng tạo và giá trị gia tăng cao.

TS. Bùi Thị Hồng Hà