Hành trình giữ hồn Việt trên từng sợi chỉ

Gần nửa thế kỷ lặng lẽ bên khung vải, ông là một trong số ít nghệ nhân còn miệt mài gìn giữ và thổi hồn vào dòng tranh thêu truyền thần, tưởng chừng như đã mai một. Mỗi mũi kim đi, mỗi sợi chỉ luồn là cả ký ức, tình cảm, hồn cốt dân tộc được lưu giữ lại bằng sự kiên nhẫn và niềm đam mê bền bỉ...

Mỗi lần thêu tranh Bác Hồ, nghệ nhân Huynh thường dành cả trái tim để cảm nhận thần thái của Người

Câu chuyện từ khung vải

Tại thôn Cổ Chất, nơi từng được mệnh danh là đất tổ nghề thêu của miền Bắc, có một người đàn ông hơn bốn mươi năm qua vẫn miệt mài gắn bó với khung thêu. Đó là nghệ nhân Khúc Văn Huynh, sinh năm 1976, người đã được vinh danh Nghệ nhân quốc gia ngành thêu tranh chân dung truyền thần.

Xuất thân trong gia đình làm nông, nhưng cha mẹ ông mưu sinh bằng nghề thêu tay. Những năm 1980, họ nhận hàng áo Kimono từ Hà Nội về thêu thuê, xuất sang Nhật Bản. Cậu bé Huynh khi đó mới 8 tuổi đã quen thuộc với khung vải và mớ chỉ màu rối bên chân mẹ. Từ những mũi chỉ khéo léo thêu nên hoa lá cỏ cây, cậu sớm tỏ ra có khiếu cảm màu hiếm có.

Năm tháng trôi qua, ông thành thợ chính rồi dần trở thành nghệ nhân, đúng như cách người ta gọi những người biết “kể chuyện bằng đôi tay”. Thời gian đi nghĩa vụ quân sự (1995-1996), ông vẫn vẽ tranh, ký họa chân dung cho đồng đội mỗi khi đơn vị tổ chức sự kiện.

Xuất ngũ về quê, nhiều bạn bè chuyển nghề, còn ông vẫn một lòng ở lại với khung gỗ, cây kim và sợi chỉ. “Ngày ấy, ai cũng bảo nghề thêu không sống nổi. Nhưng tôi mê ánh mắt biết nói trong những bức tranh. Một khi thêu được đôi mắt có hồn, thì cả bức tranh như sống dậy”, ông tâm sự.

Nghệ nhân Khúc Văn Huynh đang phác họa chân dung trực tiếp lên vải

Không giống tranh thêu phong cảnh hay họa tiết trang trí, tranh chân dung truyền thần là thể loại đòi hỏi mức độ chính xác, tinh tế và biểu cảm cao. Nghệ nhân không chỉ cần tái hiện khuôn mặt, mà còn phải khắc họa được thần thái, thứ không dễ nắm bắt bằng mắt thường.

Với nghệ nhân Khúc Văn Huynh, thêu mỗi bức tranh là một quá trình “đối thoại” với nhân vật. Khi nhận một đơn đặt hàng mới, ông thường dành hàng giờ, thậm chí cả ngày chỉ để ngắm ảnh gốc, phân tích từng đường nét để cảm được tinh thần của người mẫu. “Chỉ khi chạm được đến cảm xúc của họ, mình mới có thể thêu ra một khuôn mặt có hồn”, theo ông Huynh.

Trước khi thêu, ông luôn phác họa chân dung trực tiếp lên vải - một công đoạn rất ít nghệ nhân hiện nay còn thực hiện. Sau đó là khâu chọn chỉ, pha màu. Ông cho biết, nhiều vùng da mặt cần phối từ 5-7 tông màu chỉ, thậm chí phải tách sợi, se lại để có được sợi chỉ nhỏ như tơ, đủ độ bóng, mảnh và nhuyễn để thể hiện sự chuyển sắc mượt mà trên khuôn mặt.

Thời gian hoàn thiện một bức chân dung thường kéo dài từ 2 đến 3 tháng, tùy vào độ khó của ảnh gốc. Một số bức ảnh đã bị nhòe nét, người thêu phải “tái tạo” lại bằng cả sự tưởng tượng và thấu cảm.

Đặc biệt xúc động, nghệ nhân Huynh cho biết, mỗi lần thêu chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh, ông đều có tâm trạng khó tả: “Có lần tôi thêu chân dung Bác Hồ. Phải mất hơn 3 tháng mới hoàn thành bức tranh, vì riêng phần đôi mắt Bác tôi đã thêu đi thêu lại hàng chục lần. Không thể để ánh mắt Bác vô hồn, không thể thêu vội đôi mi, sống mũi hay chòm râu mà làm thiếu đi vẻ hiền từ, minh triết. Không thể sai dù chỉ là một nét nhỏ...”.

Cũng có lần, ông nhận đơn hàng từ một người con sống xa quê, nhờ thêu lại chân dung người mẹ đã khuất. Ảnh gốc là tấm hình đen trắng cũ mờ, chỉ còn lại vài nét phôi phai. Sau hơn 2 tháng, ngày nhận sản phẩm, khách hàng lặng đi rất lâu rồi bật khóc nức nở. “Bà ấy nói như vừa gặp lại mẹ sau bao năm. Mà có lẽ thật vậy, vì tôi đã cố giữ lấy ánh mắt dịu dàng ấy, nụ cười ấy… như người mẹ đang ngồi đó”, ông kể.

Để hoàn thành bức chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh, nghệ nhân Khúc Văn Huynh phải lao động miệt mài hơn 3 tháng

Truyền nghề, giữ nghề, giữ cả hồn dân tộc

Hơn 19 năm chuyên sâu vào dòng tranh truyền thần, nghệ nhân Khúc Văn Huynh đã thêu lên hàng trăm gương mặt: Từ doanh nhân, chính khách đến nguyên thủ quốc gia. Nhưng điều khiến người ta tìm đến ông không chỉ là kỹ thuật điêu luyện, mà còn là thứ khó cân đo hơn: Cảm xúc. Mỗi ánh nhìn, mỗi đường nét ông thêu đều như chứa đựng một phần tâm hồn của người được khắc họa, thứ mà ông luôn gìn giữ như báu vật.

Năm 2010, nghệ nhân Khúc Văn Huynh đạt giải Nhất “Bàn tay vàng” do Thành đoàn Hà Nội tổ chức với tác phẩm thêu Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Năm 2017, ông được vinh danh Nghệ nhân quốc gia ngành Thêu tranh truyền thần. Những danh hiệu ấy là minh chứng cho tài hoa và tâm huyết của ông. Nhưng với người nghệ nhân ấy, phần thưởng lớn nhất lại đến từ những khoảnh khắc lặng thầm, như khi trao tay một bức chân dung - người nhận không cầm được nước mắt.

Những bằng khen, chứng nhận là minh chứng cho hơn 40 năm gắn bó với nghề của nghệ nhân Khúc Văn Huynh

Ông không giữ nghề cho riêng mình. Ngoài những giờ miệt mài bên khung vải, ông là người thầy tận tụy, truyền dạy lại kỹ thuật truyền thần cho lớp trẻ, tích cực hoạt động ở làng nghề Cổ Chất rồi tham gia các chương trình thiện nguyện, góp phần lan tỏa tình yêu với nghề truyền thống đến cộng đồng.

Dù cuộc sống hiện đại cuốn xã hội vào vòng xoáy của công nghệ, nhưng nghệ nhân Huynh vẫn tin rằng: “Nếu còn ai cần giữ hình ảnh cha mẹ, còn ai muốn níu giữ bóng hình người thân, thì nghề này vẫn còn hơi thở”. Bằng trái tim không mỏi ấy, ông đang thắp lên một đời sống mới cho nghề thêu - sống trong ký ức, trong ánh nhìn và trong cảm xúc của người còn ở lại.

Nghệ nhân Khúc Văn Huynh tham gia giảng dạy kỹ thuật thêu tay tại địa phương

Không chỉ dừng lại ở câu chuyện của một cá nhân đầy tâm huyết, nghề thêu tranh truyền thần đang dần được nhìn nhận như một phần di sản văn hóa cần được gìn giữ và hồi sinh.

Đại diện chính quyền địa phương cho biết, đây là nghề truyền thống quý hiếm, nhưng hiện chỉ còn rất ít nghệ nhân theo đuổi. “Chúng tôi đang phối hợp với các xã có nghề thêu để mở lớp đào tạo, quảng bá sản phẩm, đồng thời rà soát và đề xuất phong tặng những danh hiệu cao hơn cho các nghệ nhân đủ điều kiện,” vị này chia sẻ.

Việc kịp thời tôn vinh những người như nghệ nhân Khúc Văn Huynh chính là lời khẳng định mạnh mẽ về trách nhiệm bảo tồn những giá trị di sản - những mạch ngầm nuôi dưỡng bản sắc văn hóa địa phương và tiếp sức cho thế hệ kế cận bước tiếp trên con đường nhiều thách thức nhưng cũng đầy tự hào.

NGHIÊM THỌ