Hệ thống Thánh thần trong Đạo Mẫu qua các giá hầu đồng

Nghệ nhân Phạm Thị Bích Hòa trong một giá hầu. Ảnh: P.V

A. Tam Tòa Thánh Mẫu

Nếu không kể đến Ngọc Hoàng, ba vị Thánh Mẫu là những bậc Thánh tối cao nhất trong Đạo Mẫu. Khi hầu đồng, người ta phải thỉnh ba vị Thánh Mẫu trước tiên, sau đó mới đến các giá khác. Đặc biệt, khi thỉnh Mẫu, thanh đồng không được mở khăn phủ diện mà chỉ đảo bóng, xa giá - đó là quy định bất di bất dịch. Chỉ sau các giá Mẫu, từ hàng Trần Triều trở đi mới được mở khăn hầu đồng.

Theo tín ngưỡng cổ, ba giá Mẫu được coi là hóa thân của ba giá Chầu Bà (từ Chầu Đệ Nhất đến Chầu Đệ Tam).

Ba vị Mẫu trong Tứ Phủ gồm:

Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên - Cửu Trùng Thanh Vân Công Chúa, thường đồng nhất với Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Trung tâm thờ tự lớn nhất là quần thể Phủ Dày (Vụ Bản, Nam Định), mở hội ngày 3/3 âm lịch. Ngoài ra còn có Đền Sòng (Thanh Hóa), Phủ Tây Hồ (Hà Nội)…

Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn - Đông Cuông Công Chúa, cai quản rừng núi. Đền thờ chính là Đền Đông Cuông (Yên Bái).

Mẫu Đệ Tam Thoải Cung - Xích Lân Long Nữ, con Vua Bát Hải Động Đình, cai quản sông, suối, biển cả. Đền thờ thường đặt tại các cửa sông, cửa biển để cầu cho sóng yên biển lặng.

B. Chư vị Trần Triều

Dân gian có câu: “Tháng Tám hội Cha, tháng Ba hội Mẹ”.

“Mẹ” ở đây là Mẫu Liễu Hạnh, còn “Cha” là Đức Thánh Trần Hưng Đạo. Các giá Trần Triều thường được thỉnh sau hàng Mẫu, và chỉ những đồng nhân có căn Trần Triều mới được hầu.

Các vị Trần Triều gồm:

Đức Thánh Ông Trần Triều (Hưng Đạo Đại Vương) – giúp dân trừ ma, sát quỷ, diệt dịch. Đền thờ lớn nhất là Đền Kiếp Bạc (Hải Dương), mở hội ngày 20/8 âm lịch. Khi hầu đồng, thanh đồng mặc áo bào đỏ thêu rồng, cầm đao, có nghi thức đặc biệt “thắt cổ” bằng dải lụa đỏ.

Đệ Nhất Vương Cô – con gái trưởng Hưng Đạo Đại Vương, mặc áo đỏ thêu rồng, đội khăn đỏ. Giá này ít được hầu.

Đệ Nhị Vương Cô – con gái thứ của Hưng Đạo Đại Vương, mặc áo xanh thêu rồng, cầm kiếm và cờ. Khi hầu giá này thường có nghi thức “tiến lửa” hay “ăn lửa” để tróc tà.

C. Tam Vị Chúa Mường

Trên Tòa Sơn Lâm Sơn Trang có 18 Chúa Bói và 12 Chúa Chữa, nhưng trong nghi lễ hầu đồng chỉ thỉnh ba vị tối thượng gọi là Tam Vị Chúa Mường.

Chúa Đệ Nhất Thượng Thiên (Chúa Tây Thiên) – giúp vua trị quốc, nắm giữ sổ Tam Tòa. Thờ chính ở Đền Hùng (Phú Thọ) và gần Mẫu Tây Thiên (Tam Đảo, Vĩnh Phúc). Hội chính: 10/5 âm lịch.

Chúa Đệ Nhị Nguyệt Hồ – nổi danh về tài xem bói, hay ngự đồng nhất trong Tam Vị. Thờ chính tại Đền Nguyệt Hồ (Bắc Giang). Hội chính: 15 – 16/2 âm lịch.

Chúa Đệ Tam Lâm Thao – tương truyền là công chúa con Vua Hùng, giỏi quân nhu, bốc thuốc. Thờ chính tại Đền Lâm Thao (Phú Thọ). Hội chính: 25/12 âm lịch.

D. Ngũ Vị Tôn Ông – Công Đồng Quan Lớn

Là các quan lớn trong Tứ Phủ, cai quản bốn phương, thường là hoàng tử hoặc danh tướng có công. Thông thường có năm vị, nhưng ở một số nơi có thêm Quan Điều Thất.

Quan Đệ Nhất (Thượng Thiên).

Quan Đệ Nhị (Thanh Tra Giám Sát, Đền Quan Giám – Lạng Sơn, hội 10/11 âm lịch).

Quan Đệ Tam (Tam Phủ, con Vua Bát Hải, hiển linh ở hai Đền Lảnh Giang và Xích Đằng, hội 24/6 âm lịch).

Quan Đệ Tứ (Khâm Sai).

Quan Đệ Ngũ Tuần Tranh (Đền Ninh Giang, Hưng Yên; Đền Kỳ Cùng, Lạng Sơn, hội 25/5 âm lịch).

Quan Điều Thất (chỉ thỉnh ở một số nơi như Hải Phòng, Hưng Yên, Bắc Ninh).

E. Tứ Phủ Chầu Bà

Các Chầu Bà đều là những phụ nữ nhân đức, nữ tướng có công, được giao cai quản núi sông, nhân gian. Hệ thống thường gồm 12 vị chính, nhưng ở một số nơi thêm các Chầu khác.

Tiêu biểu:

Chầu Đệ Nhất Thượng Thiên (hóa thân của Mẫu Đệ Nhất).

Chầu Đệ Nhị Thượng Ngàn (hóa thân của Mẫu Đệ Nhị, có nghi thức Trình Trầu).

Chầu Đệ Tam Thoải Cung (hóa thân của Mẫu Đệ Tam).

Chầu Đệ Tứ Khâm Sai (Chiêu Dung Công Chúa).

Chầu Năm Suối Lân và Chúa Bà Năm Phương (Hải Phòng).

Chầu Lục Cung Nương (Lạng Sơn).

Chầu Bảy Kim Giao (Thái Nguyên).

Chầu Tám Bát Nàn (Nữ tướng Vũ Thục Nương).

Chầu Chín Cửu Tỉnh (Thanh Hóa).

Chầu Mười Mỏ Ba (Chi Lăng, Lạng Sơn).

Chầu Bé Thượng Ngàn (các Chầu Bé Bắc Lệ, Đông Cuông, Đồng Đăng, Tam Cờ).

Chầu Bé Thoải Cung (ít khi hầu).

G. Tứ Phủ Ông Hoàng

Các Ông Hoàng là những hoàng tử, danh tướng, vừa có công với nước vừa phù trợ dân.

Ông Hoàng Cả.

Ông Hoàng Đôi (Quan Triệu Tường – Thanh Hóa).

Ông Hoàng Bơ Thoải (con Vua Bát Hải, phù trợ ngư dân, thương nhân).

Ông Hoàng Bơ Bắc Quốc (thương gia Trung Quốc, được tôn thờ riêng ở Bắc Giang).

Ông Hoàng Bảy Bảo Hà (Lào Cai, nổi tiếng với tục “chấm đồng”).

Ông Hoàng Mười Nghệ An (Đền Chợ Củi, Nghệ An, nổi tiếng vừa võ vừa văn).

H. Tứ Phủ Tiên Cô

Các Tiên Cô là tiên nữ theo hầu các Mẫu, Chúa, Chầu. Họ thường là những liệt nữ, có công với đất nước.

Cô Nhất Thượng Thiên (Nam Định).

Cô Đôi Thượng Ngàn (Đền Đông Cuông, Yên Bái; hoặc Cô Đôi Cam Đường, Lào Cai).

Cô Bơ Hàn Sơn (Thanh Hóa, còn gọi Cô Ba Bông).

Cô Tư Ỷ La (Tuyên Quang).

Cô Năm Suối Lân (Lạng Sơn).

Cô Sáu Sơn Trang (gắn với Chầu Lục Cung Nương)…

Kết luận:

Hệ thống thần linh trong Đạo Mẫu Việt Nam vô cùng phong phú, phản ánh đời sống tâm linh, tín ngưỡng dân gian và sự tri ân của nhân dân đối với những nhân vật lịch sử, thần thoại, huyền thoại. Qua nghi lễ hầu đồng, các giá Thánh không chỉ thể hiện sự linh thiêng mà còn chứa đựng yếu tố văn hóa - nghệ thuật đặc sắc, góp phần tạo nên bản sắc riêng của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ ở Việt Nam.

Đặng Xuân Xuyến