Hoa Kỳ: Tiên phong bảo vệ người tố cáo trong lĩnh vực AI

Bảo vệ người tố cáo trong kỷ nguyên AI phát triển nóng

Ngành AI tại Mỹ đang phát triển trong bối cảnh mà quy định pháp lý chưa theo kịp sự đổi mới của công nghệ. Các công ty công nghệ lớn đang hoạt động với mức độ giám sát thấp, trong khi các rủi ro về bảo mật, quyền riêng tư và an ninh quốc gia ngày càng trở nên phức tạp. Nhiều chuyên gia nhận định rằng AI hiện là một lĩnh vực “thiếu khung pháp lý” rõ ràng, khiến các lỗ hổng về đạo đức và bảo mật có thể bị lợi dụng. Song song đó, nhiều nhân viên trong ngành công nghệ cho biết họ phải ký các điều khoản bảo mật nghiêm ngặt như Thỏa thuận bảo mật thông tin hoặc điều khoản “không được nói xấu công ty”, khiến việc lên tiếng về sai phạm trở nên gần như bất khả thi. Chính trong bối cảnh ấy, dự luật trên ra đời được xem như một “tấm khiên bảo vệ” cần thiết, cho phép người lao động nói ra khi phát hiện nguy cơ mà không sợ bị trừng phạt hay mất việc.

Nguồn: stuff.co.za

Theo nội dung dự luật được công bố trên trang chính thức của Quốc hội Mỹ, văn bản này định nghĩa rõ ràng hai khái niệm quan trọng: “lỗ hổng bảo mật AI” và “vi phạm AI”. Lỗ hổng bảo mật AI được hiểu là bất kỳ sự cố hoặc sơ hở trong hệ thống có thể tạo điều kiện cho việc truy cập, mua lại trái phép hoặc đánh cắp công nghệ đang được phát triển, bao gồm cả hành vi gián điệp công nghệ từ bên ngoài. Trong khi đó, “vi phạm AI” bao gồm bất kỳ hành vi vi phạm luật liên bang trong quá trình phát triển, triển khai hoặc sử dụng AI, cũng như việc không xử lý đúng mức những rủi ro có thể ảnh hưởng đến an toàn công cộng, sức khỏe cộng đồng hoặc an ninh quốc gia.

Dự luật quy định rằng người tố giác có thể là nhân viên hiện tại, cựu nhân viên hoặc nhà thầu độc lập làm việc trong lĩnh vực AI. Họ không cần phải chứng minh rằng luật đã thực sự bị vi phạm, chỉ cần họ có lý do hợp lý và thiện chí khi báo cáo một nguy cơ hoặc sai phạm tiềm tàng. Điều này giúp mở rộng phạm vi bảo vệ, khuyến khích người trong ngành chủ động phát hiện và báo cáo vấn đề trước khi sự cố xảy ra. Bên cạnh đó, dự luật cho phép người lao động báo cáo nội bộ thông qua chương trình tuân thủ của công ty, lên cấp quản lý hoặc trực tiếp gửi thông tin đến các cơ quan liên bang như Bộ Tư pháp, Ủy ban Giao dịch và chứng khoán hay Quốc hội. Nhờ đó, người tố giác có thể lựa chọn kênh phù hợp nhất để bảo đảm thông tin được chuyển đến cơ quan có thẩm quyền mà không sợ bị trả thù.

Hành động lập pháp vì quyền lên tiếng an toàn

Một trong những điểm quan trọng nhất của dự luật là quy định chống trả thù. Người sử dụng lao động bị cấm sa thải, hạ chức, đình chỉ, đe dọa, quấy nhiễu hoặc phân biệt đối xử với bất kỳ ai thực hiện quyền tố giác theo quy định của luật. Nếu bị trả thù, người tố giác có thể nộp đơn khiếu nại lên Bộ Lao động Mỹ và khởi kiện ra tòa liên bang. Họ sẽ có quyền được khôi phục công việc, được bồi thường gấp đôi tiền lương bị mất, được chi trả chi phí pháp lý và nhận bồi thường thiệt hại. Đặc biệt, dự luật quy định rằng các quyền này không thể bị tước bỏ thông qua các thỏa thuận lao động hoặc điều khoản trọng tài bắt buộc, tức là công ty không thể ép nhân viên từ bỏ quyền tố giác bằng cách ký hợp đồng lao động.

Dự luật này cũng được xem là bước tiếp nối của truyền thống lập pháp Mỹ trong việc bảo vệ người tố giác. Trước đây, nhiều đạo luật tương tự đã được thông qua cho các lĩnh vực khác nhau, như Luật Năng lượng năm 1978 bảo vệ người tố giác trong ngành năng lượng hạt nhân, Luật Bảo vệ người tố cáo năm 1989 dành cho nhân viên chính phủ liên bang, hay Luật Dodd-Frank năm 2010 bảo vệ người tố giác trong lĩnh vực tài chính. Với dự luật mới, Quốc hội Mỹ đang mở rộng mạng lưới bảo vệ này sang lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, vốn là ngành đang dần trở thành trụ cột của nền kinh tế kỹ thuật số.

Việc đưa ra dự luật cũng phản ánh sự thay đổi trong nhận thức về vai trò của người lao động trong việc kiểm soát công nghệ. Khi AI ngày càng ảnh hưởng đến các lĩnh vực trọng yếu như quốc phòng, chăm sóc sức khỏe hay hạ tầng thông tin, tiếng nói nội bộ như từ những kỹ sư, nhà nghiên cứu, và nhân viên trong ngành AI càng trở nên vô cùng quan trọng để bảo đảm tính minh bạch và an toàn. Dự luật không chỉ mang lại công cụ pháp lý mà còn gửi đi thông điệp mạnh mẽ rằng: việc tố giác sai phạm không phải là hành động phản bội, mà là một phần của trách nhiệm đạo đức và nghề nghiệp.

Tuy nhiên, dự luật cho tới nay vẫn đang trong giai đoạn đề xuất và cần được Quốc hội thông qua trước khi trở thành luật. Một số nhà quan sát cho rằng vẫn còn nhiều thách thức phía trước. Việc xác định thế nào là “vi phạm AI” hoặc “lỗ hổng bảo mật nghiêm trọng” có thể dẫn đến tranh cãi pháp lý khi áp dụng. Ngoài ra, dự luật hiện chưa bao gồm cơ chế thưởng tài chính cho người tố giác như trong chương trình của Ủy ban Giao dịch và chứng khoán. Điều này có thể khiến việc khuyến khích tố giác chưa đạt hiệu quả tối đa. Một vấn đề khác là năng lực thực thi, nghĩa là các cơ quan liên bang cần có chuyên môn sâu để đánh giá các khiếu nại liên quan đến AI, một lĩnh vực có tính kỹ thuật phức tạp và thay đổi nhanh chóng.

Linh Anh