Hợp tác xã - Trụ cột vững chắc của kinh tế nông thôn mới

Thực tiễn nhiều năm qua đã chứng minh: ở đâu HTX hoạt động hiệu quả, ở đó sản xuất phát triển bền vững hơn, đời sống người dân được cải thiện rõ rệt, diện mạo nông thôn thay đổi tích cực. Khi Chính phủ, các bộ ngành, địa phương và chính người dân đều nhận thức đúng vai trò của HTX, mô hình này thực sự trở thành “cánh tay nối dài” của kinh tế nông thôn mới, giúp nông thôn bước vào giai đoạn phát triển hiện đại, cạnh tranh và hội nhập sâu hơn.

Hợp tác xã làm thay đổi bộ mặt nông thôn ra sao?

Trong hơn một thập kỷ triển khai Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, kinh tế tập thể mà nòng cốt là hợp tác xã (HTX) đã trở thành một trong những lực đẩy quan trọng làm đổi thay căn bản diện mạo các vùng quê Việt Nam. Nếu như trước đây sản xuất nông nghiệp chủ yếu manh mún, tự phát, phụ thuộc mạnh vào “được mùa mất giá”, thì nay nhiều địa phương đã hình thành được các vùng sản xuất hàng hóa quy mô lớn, ứng dụng công nghệ cao, liên kết chặt chẽ với doanh nghiệp nhờ sự dẫn dắt của HTX. Điều này không chỉ tạo ra bước chuyển trong tư duy sản xuất mà còn mang lại thu nhập cao và đời sống ổn định hơn cho người dân nông thôn.

Thành viên HTX cây ăn quả đặc sản và nuôi trồng thủy sản Quyết Thắng, xã Tân Hưng (Hưng Yên) trao đổi kinh nghiệm canh tác theo quy trình VietGAP.

Nhìn rộng hơn, sự phát triển mạnh mẽ của hơn 34.000 HTX trên cả nước, trong đó gần 70% hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp, đang góp phần hình thành các chuỗi giá trị nông sản bền vững. Nhiều mô hình HTX không chỉ sản xuất, sơ chế mà còn tham gia sâu vào phân phối, truy xuất nguồn gốc, xây dựng thương hiệu, từ đó nâng cao giá trị nông sản Việt.

Tại Sơn La, HTX Quyết Thanh là ví dụ điển hình với mô hình liên kết sản xuất xoài và nhãn theo tiêu chuẩn VietGAP. Trước khi HTX thành lập, bà con trồng cây phân tán, chất lượng không đồng đều, thương lái ép giá. Từ khi tham gia HTX, toàn bộ diện tích được áp dụng quy trình kỹ thuật thống nhất, đầu ra được ký kết với doanh nghiệp. Nhờ vậy, thu nhập bình quân của xã viên từ cây ăn quả tăng gấp 2-3 lần, đời sống ổn định, bộ mặt nông thôn thay đổi rõ nét.

Xã Tân Hưng, tỉnh Hưng Yên có 14 HTX và 2 tổ hợp tác (THT) với hơn 450 thành viên, hoạt động trên nhiều lĩnh vực như: trồng cây ăn quả, nuôi trồng thủy sản, chế biến nông sản và dịch vụ nông nghiệp. Từ các mô hình sản xuất nông nghiệp gắn với chuỗi giá trị, nhiều hợp tác xã đã khẳng định vai trò là “bà đỡ” của nông dân, góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế, nâng cao thu nhập và xây dựng nông thôn mới kiểu mẫu.

Trong các điển hình đó, nổi lên là HTX cây ăn quả đặc sản và nuôi trồng thủy sản Quyết Thắng, xã Tân Hưng. HTX được thành lập năm 2017, có 17 thành viên, quản lý hơn 30 ha nhãn trồng theo tiêu chuẩn VietGAP, sản lượng khoảng 150 tấn/năm; đồng thời phát triển nuôi 70 lồng cá trên sông Hồng. Ngoài ra, còn có HTX nông nghiệp Xanh Phố Hiến (thôn Nễ Châu, xã Tân Hưng) quản lý 20 ha nhãn, trong đó có các giống đặc sản như cùi cổ và Hương Chi. HTX hướng dẫn thành viên canh tác theo quy trình VietGAP, GlobalGAP và đầu tư bao bì đồng bộ, nâng cao giá trị sản phẩm. Nhiều hộ có thu nhập 200-300 triệu đồng/năm, có hộ đạt hơn 500 triệu đồng.

Ông Vũ Văn Thắng - Bí thư Đảng ủy xã Tân Hưng - khẳng định: Kinh tế hợp tác xã đã trở thành trụ cột trong phát triển kinh tế - xã hội địa phương, góp phần tái cơ cấu ngành nông nghiệp, tạo việc làm, nâng cao thu nhập và xây dựng nông thôn mới nâng cao. Theo kế hoạch năm 2026, xã Tân Hưng đặt mục tiêu thành lập thêm 1 HTX và 1 THT, phấn đấu 50% số HTX hoạt động hiệu quả cao; đồng thời triển khai thí điểm mô hình HTX ứng dụng công nghệ số.

Không chỉ tạo ra thu nhập cao hơn cho nông dân, HTX còn đóng vai trò kết nối kiến thức và công nghệ. Ở nhiều địa phương, HTX là đơn vị đầu tiên đưa giống mới, kỹ thuật mới và cơ giới hóa vào đồng ruộng.

Tại Hòa Bình, HTX Nông nghiệp An Hòa đã mạnh dạn áp dụng nông nghiệp công nghệ cao trong trồng rau an toàn, đầu tư nhà màng, hệ thống tưới nhỏ giọt và quản lý sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP. Nhờ mô hình này, năng suất rau tăng 20-30%, giá bán cao hơn thị trường từ 10-15%, trong khi người lao động có việc làm ổn định với thu nhập từ 7-10 triệu đồng/tháng. Sự thay đổi trong cách làm nông nghiệp đã giúp người dân chuyển từ tư duy “canh tác đủ ăn” sang “sản xuất hàng hóa”, mở ra hướng đi bền vững cho nông thôn.

Đặc biệt, nhiều HTX đã tiên phong khai thác tiềm năng bản địa để phát triển du lịch cộng đồng, dược liệu, sản phẩm OCOP - góp phần tạo nên sự đổi thay toàn diện về diện mạo kinh tế và văn hóa nông thôn. Điển hình là HTX Sinh Dược (Ninh Bình), mô hình phát triển sản phẩm chăm sóc sức khỏe từ cây dược liệu địa phương kết hợp du lịch trải nghiệm. HTX đã phục hồi nhiều giống cây bản địa, tạo việc làm cho người dân với thu nhập 6-8 triệu đồng/tháng, đồng thời thu hút hàng chục nghìn lượt du khách mỗi năm về khu vực làng nghề. Không chỉ đem lại hiệu quả kinh tế, mô hình còn góp phần giữ gìn tri thức bản địa, bảo vệ cảnh quan và phát triển đời sống văn hóa cộng đồng.

Những thay đổi mạnh mẽ này phản ánh vai trò trung tâm của HTX trong phát triển nông thôn mới. Nhờ HTX, nông thôn không chỉ “đổi màu” về kinh tế mà còn thay đổi trong tổ chức sản xuất, đời sống xã hội, môi trường sinh thái. Một trong những chuyển biến rõ nhất là sự hình thành các chuỗi liên kết 4 nhà - nhà nông, nhà doanh nghiệp, nhà khoa học, nhà nước - dưới sự điều phối của HTX. Thông qua HTX, nông dân tiếp cận được thị trường, doanh nghiệp tiếp cận được vùng nguyên liệu ổn định, còn địa phương thì thuận lợi trong hoạch định vùng sản xuất. Mối liên kết này giúp giảm rủi ro cho nông dân, tăng sức cạnh tranh cho nông sản, qua đó thúc đẩy phát triển kinh tế nông thôn bền vững.

Một thay đổi quan trọng khác là HTX đã góp phần nâng cao “chất lượng sống” của người dân. Không chỉ dừng lại ở sản xuất, nhiều HTX còn tham gia cung ứng dịch vụ thiết yếu như điện - nước, môi trường, tín dụng nội bộ, bảo hiểm, chuyển đổi số và chuyển giao kỹ thuật.

Tại nhiều xã nông thôn mới, HTX dịch vụ môi trường đã giúp hình thành các mô hình thu gom rác thải khoa học, góp phần giữ gìn vệ sinh, nâng cao nhận thức cộng đồng. HTX điện ở vùng sâu - vùng xa đảm bảo điện ổn định cho người dân, hỗ trợ sản xuất dịch vụ. Nhiều HTX tín dụng nhân dân giúp bà con tiếp cận vốn với chi phí thấp, tránh tín dụng đen, từ đó ổn định đời sống.

Ở góc độ vĩ mô, sự phát triển của HTX đóng vai trò quan trọng trong thực hiện mục tiêu nâng cao thu nhập và giảm nghèo bền vững. Theo đánh giá của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, các xã có HTX hoạt động hiệu quả thường đạt chuẩn nông thôn mới nhanh hơn từ 1-2 năm so với trung bình cả nước. Tỷ lệ hộ nghèo giảm nhanh, các tiêu chí về thu nhập, việc làm, môi trường và tổ chức sản xuất đều được cải thiện đáng kể. Đây là minh chứng cho vai trò của HTX như một “trụ cột mềm” trong thực hiện Chương trình nông thôn mới.

Nhờ HTX, nhiều vùng quê trở thành những “điểm sáng” trong phát triển kinh tế - xã hội. Ở các tỉnh miền núi phía Bắc, HTX liên kết sản xuất chè, quế, dược liệu đã giúp đồng bào dân tộc thiểu số thoát khỏi vòng luẩn quẩn của sản xuất tự cung tự cấp.

Ở đồng bằng sông Cửu Long, HTX lúa chất lượng cao đã liên kết với doanh nghiệp xuất khẩu, đưa hạt gạo Việt Nam vào những thị trường khó tính như EU, Nhật Bản, Mỹ.

Tại miền Trung, HTX thủy sản và dịch vụ hậu cần nghề cá giúp ngư dân chủ động xăng dầu, đá lạnh, tiêu thụ sản phẩm, nhờ đó thu nhập ổn định hơn ngay cả trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khắc nghiệt.

Tổng thể lại, HTX đang đóng vai trò hạt nhân trong quá trình hiện đại hóa nông nghiệp và nông thôn. Không chỉ tạo ra những giá trị kinh tế cụ thể, HTX còn kiến tạo tinh thần hợp tác, liên kết, cùng phát triển - điều mà trước đây sản xuất nhỏ lẻ rất khó đạt được. Bộ mặt nông thôn Việt Nam thay đổi từng ngày nhờ những cánh đồng được quy hoạch bài bản, những vùng nguyên liệu chuyên canh, những sản phẩm OCOP mang thương hiệu địa phương và đời sống người dân ngày càng được nâng cao. Tất cả những thay đổi đó cho thấy HTX không chỉ là mô hình kinh tế đơn thuần, mà thực sự đã trở thành động lực thiết yếu giúp nông thôn Việt Nam phát triển bền vững, văn minh và thịnh vượng hơn.

Cần hành động để hợp tác xã là động lực thay đổi hơn nữa bộ mặt nông thôn

Ông Nguyễn Đình Hoa, Phó Giám đốc Sở NN&MT Hà Nội, đánh giá, kinh tế tập thể, đặc biệt là các hợp tác xã nông nghiệp, đã và đang đóng góp tích cực vào quá trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng của ngành nông nghiệp Thủ đô. Hợp tác xã chính là hình thức tổ chức sản xuất tiên tiến, góp phần tập hợp nông dân, phát huy sức mạnh tập thể để cùng ứng dụng khoa học kỹ thuật, giảm chi phí sản xuất và nâng cao chất lượng nông sản.

Theo ông Hoa, trong bối cảnh hội nhập sâu rộng và yêu cầu ngày càng cao của thị trường, việc củng cố, kiện toàn và nâng cao hiệu quả hoạt động của hợp tác xã nông nghiệp là đòi hỏi khách quan, mang tính tất yếu. Chỉ khi hợp tác xã hoạt động hiệu quả, gắn sản xuất với chuỗi giá trị, đảm bảo truy xuất nguồn gốc và đáp ứng các tiêu chuẩn chất lượng, nông sản của Hà Nội mới có thể khẳng định vị thế trên thị trường trong nước và quốc tế.

Hệ thống rau sạch trồng nhà lưới của HTX Rau quả sạch Chúc Sơn. (Ảnh: Nguyễn Thủy)

Còn theo ông Hoàng Văn Thám, Chủ tịch HĐQT- TGĐ HTX rau quả sạch Chúc Sơn (Hà Nội) nhìn nhận, để hợp tác xã phát triển hiệu quả, cần phải đổi mới mạnh mẽ tư duy phát triển HTX nông nghiệp theo hướng chuyên nghiệp, lấy hiệu quả làm trọng tâm, chuyển từ sản xuất nhỏ lẻ sang sản xuất hàng hóa gắn với thị trường tiêu thụ.

Theo ông Thám, hợp tác xã là hạt nhân liên kết, tổ chức sản xuất tập trung, tạo ra chuỗi giá trị bền vững cho kinh tế nông thôn. Các hợp tác xã cần chủ động áp dụng hệ thống truy xuất nguồn gốc điện tử, số hóa quy trình sản xuất để khẳng định uy tín sản phẩm. Khi sản phẩm được minh bạch về nguồn gốc, đảm bảo chất lượng, thì niềm tin của người tiêu dùng sẽ là nền tảng giúp hợp tác xã phát triển bền vững.

Để kinh tế tập thể mà nòng cốt là hợp tác xã thực sự trở thành động lực mạnh mẽ trong phát triển nông thôn mới, cần có những giải pháp đồng bộ, toàn diện và dài hạn từ Nhà nước, chính quyền địa phương, tổ chức Liên minh HTX cùng chính bản thân các HTX. Trước hết, cơ chế, chính sách hỗ trợ cần tiếp tục được hoàn thiện theo hướng rõ ràng, thiết thực và khả thi hơn. Nhiều HTX hiện nay vẫn gặp vướng mắc trong tiếp cận đất đai, vốn vay ưu đãi, thủ tục đầu tư và chính sách thuế. Do đó, các bộ, ngành và địa phương cần đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, tạo hành lang thông thoáng để HTX được tiếp cận nguồn lực, nhất là tín dụng ưu đãi, quỹ hỗ trợ phát triển HTX và các chương trình hỗ trợ chuyển đổi số, đổi mới công nghệ.

Bên cạnh đó, một trong những yêu cầu cấp bách là nâng cao năng lực quản trị của đội ngũ lãnh đạo HTX. Nhiều HTX vẫn vận hành theo cách làm cũ, thiếu kỹ năng quản lý, marketing, phân tích thị trường và xây dựng thương hiệu. Vì vậy, cần tăng cường các chương trình đào tạo bài bản cho giám đốc, ban điều hành và kế toán HTX; khuyến khích mô hình HTX kiểu mới với tư duy doanh nghiệp, minh bạch tài chính và quản trị chuyên nghiệp. Liên minh HTX Việt Nam và các trường đào tạo chuyên ngành cần xây dựng các khóa học thực tiễn, gắn với nhu cầu của từng vùng, từng ngành hàng, giúp HTX đủ sức tham gia chuỗi giá trị.

Hướng phát triển quan trọng khác là đẩy mạnh liên kết sản xuất. HTX muốn phát triển bền vững phải gắn với doanh nghiệp chế biến, doanh nghiệp phân phối để tạo chuỗi giá trị khép kín. Nhà nước cần đóng vai trò “nhạc trưởng”, kết nối và hỗ trợ đàm phán giữa HTX và doanh nghiệp, đồng thời phát triển các vùng nguyên liệu lớn theo quy hoạch, giúp doanh nghiệp yên tâm đầu tư và HTX có đầu ra ổn định. Cùng với đó, việc thúc đẩy chương trình OCOP, nông nghiệp hữu cơ, VietGAP, GlobalGAP sẽ tạo cơ hội để HTX xây dựng thương hiệu, nâng cao giá trị gia tăng và tiếp cận thị trường trong nước và xuất khẩu.

Một nhiệm vụ then chốt khác là hỗ trợ HTX chuyển đổi số. Trong bối cảnh thương mại điện tử phát triển mạnh mẽ, nhiều HTX vẫn chưa có năng lực tiếp cận công nghệ, thiếu kỹ năng quản lý dữ liệu, truy xuất nguồn gốc, bán hàng trực tuyến. Nhà nước cần có chương trình chuyển đổi số riêng cho HTX, hỗ trợ hạ tầng số, nền tảng thương mại điện tử, thiết bị quản lý sản xuất và các giải pháp phần mềm quản trị. Khi chuyển đổi số hiệu quả, HTX không chỉ tiết giảm chi phí mà còn tiếp cận được thị trường rộng lớn hơn, nâng cao năng lực cạnh tranh.

Ngoài ra, phát triển HTX cần được gắn chặt với phát triển văn hóa cộng đồng và nâng cao dân trí. Một số địa phương vẫn còn tâm lý e ngại mô hình HTX kiểu mới do ảnh hưởng của mô hình cũ trước đây. Do vậy, công tác tuyên truyền, vận động người dân hiểu đúng bản chất HTX - tự nguyện, bình đẳng, cùng có lợi - là cực kỳ quan trọng. Các địa phương cần tổ chức nhiều mô hình điểm, thúc đẩy phong trào thi đua xây dựng HTX kiểu mới, công khai hiệu quả để người dân thấy rõ lợi ích thiết thực, từ đó mạnh dạn tham gia.

Cuối cùng, bản thân các HTX cũng phải chủ động đổi mới, không trông chờ sự hỗ trợ. HTX cần chủ động tìm kiếm thị trường, xây dựng sản phẩm đặc trưng, nâng cao chất lượng dịch vụ, minh bạch tài chính và chú trọng quyền lợi của xã viên. Chỉ khi HTX thực sự vận hành hiệu quả, mang lại lợi ích thiết thực cho người dân thì mô hình này mới lan tỏa mạnh mẽ, đóng góp xứng đáng vào quá trình xây dựng nông thôn mới bền vững, hiện đại và giàu bản sắc Việt Nam.

Xuân An