Ibogaine và câu chuyện pháp lý

Có bệnh thì… vái tứ phương

Cựu chiến binh người Mỹ Marcus Capone xuất ngũ đã được 12 năm nhưng những vết thương chiến tranh vẫn còn đeo bám anh. Marcus nhập ngũ vào lực lượng lính thủy đánh bộ sau khi chứng kiến cuộc khủng bố ngày 11/9. Anh từng chiến đấu 300 ngày liên tục tại Afghanistan với tư cách thành viên đơn vị đặc nhiệm SEAL. Marcus bị chẩn đoán mắc hội chứng rối loạn căng thẳng sau sang chấn cũng từ đấy. Anh trả lời phỏng vấn trong bộ phim tài liệu “In Waves and War”: “Tôi thường xuyên mơ thấy người đồng đội cũ tên Josh của tôi. Cậu ấy mất tại Afghanistan. Đầu tôi hiểu rằng Josh tử trận không phải vì lỗi của mình, nhưng tim tôi lại luôn nghĩ vậy”.

Từ trái sang, Rễ cây iboga, tinh dầu cây iboga và bột rễ cây iboga.

Marcus trở thành “sâu rượu” để lẩn tránh bệnh trầm cảm. Vợ anh, cô Amber, đã tự mình tìm hiểu và biết được rằng nhiều cựu chiến binh Mỹ bị chấn thương tâm lý như Marcus đã tự điều trị thành công bằng ibogaine. Theo lời động viên của vợ, Marcus bèn khăn gói đến thành phố Tijuana, Mexico. Bởi vì ibogaine vẫn còn bị cấm lưu hành ở nhiều bang tại Mỹ nên người Mỹ đang đổ xô đến Tijuana, Rosarito, Los Cabos và các thành phố du lịch khác của Mexico để trị bệnh bằng ibogaine.

Ibogaine được chiết xuất từ rễ cây iboga (Tabernanthe iboga) mọc ở các nước Trung Phi như Gabon, Cameroon, Congo và Angola. Người bản địa giã rễ cây iboga thành bột ibogaine để sử dụng trong các nghi lễ tôn giáo Bwiti. Ibogaine bắt đầu được người Mỹ để ý tới phần nhiều nhờ nhà dược học Howard Lotsof (1/3/1943 - 31/1/2010). Khi ông Howard còn là một cậu sinh viên 19 tuổi bị nghiện heroin, ông được một người bạn đưa cho viên thuốc ibogaine. Chỉ 48 giờ sau khi uống thuốc, Howard đã mất tất cả cảm giác thèm ma túy. Cũng từ đó Howard quyết định dành cả đời mình để phổ biến ibogaine tại Mỹ.

Cơ quan Thực thi ma túy Mỹ (DEA) đã và đang cấm sử dụng, buôn bán và tàng chữ ibogaine. Howard Lotsof bèn nghĩ ra cách cộng tác với các bác sĩ tại Hà Lan để tổ chức điều trị cai nghiện tại quốc gia Bắc Âu này. Bệnh nhân sẽ được bác sỹ Hà Lan cho uống ibogaine và nghỉ ngơi trong vòng 48 giờ. Trong khoảng thời gian này họ sẽ gặp ảo giác cực mạnh kéo dài từ 8 đến 10 tiếng. Người bệnh sau khi tỉnh mất cảm giác thèm ma túy, đồng thời không phải chịu các triệu chứng sau cai nghiện như lo âu, mệt mỏi, mất ngủ v.v...

Đã và đang có nhiều cuộc nghiên cứu về dược tính của ibogaine trong việc cai nghiện và điều trị hội chứng chấn thương tâm lý. Tiến sĩ Carlos Rius tại khoa dược thuộc Đại học Tự chủ Quốc gia Mexico cho biết: “Các nhà khoa học New Zealand từng thử nghiệm cho 20 con nghiện sử dụng ibogaine. Sau hơn một năm thì có 14 người cai nghiện thành công, 5 người nghiện trở lại và 1 người tử vong”.

Tuy giá trị y học của ibogaine chưa được khoa học kết luận rõ ràng nhưng vẫn có rất nhiều người tìm đến loại thuốc này. Ngoài cựu chiến binh thì vận động viên là một nhóm đối tượng khác thường hay tự điều trị bằng ibogaine. Hai trường hợp nổi bật là cựu vận động viên bóng rổ nhà nghề Mỹ Lamar Odom và võ sỹ MMA Ai Len Conor McGregor. Họ sẵn sàng trả cho những phòng khám tại Mexico từ 3.000 đến 20.000 USD để tham gia chương trình điều trị cai nghiện bằng ibogaine kéo dài từ 7 đến 10 ngày.

Võ sỹ Conor McGregor là một trong nhiều người nổi tiếng đang sử dụng Ibogaine.

Quay trở lại câu truyện của Marcus Capone. Anh được bác sỹ cho uống ibogaine rồi dành cả ngày trên giường bệnh cho qua cơn ảo giác. Đến ngày thứ hai thì Marcus được cho hít một loại khói gây ảo giác được chiết xuất từ nọc độc của giống cóc sống trên sa mạc Sonoran. Loài cóc tiết ra chất độc có chứa 5-MeO-DMT, một chất thức thần có tác dụng mạnh gấp 5 lần so với Dimethyltryptamine (DMT). Sau nhiều lần trải qua ảo giác, người bệnh không còn cảm giác thèm ma túy, thèm rượu nữa, đồng thời tâm lý cũng trở nên ít nhạy cảm hơn đối với các tác động ngoại sinh. Marcus cho biết: “Trước đây mỗi lần tôi nghe thấy tiếng máy cưa là đến tối lại mơ thấy ác mộng, nhưng bây giờ tôi có thể trực tiếp sử dụng máy cưa mà không bị làm sao cả”.

Tiến sỹ Carlos Rius tỏ ra cẩn trọng với ibogaine: “Ibogaine là chất độc gây ảnh hưởng trực tiếp đến tim mạch. Đã có bệnh nhân bị rối loạn nhịp tim hay thậm chí là tử vong vì ibogaine. Trong khi đó thì cơ thể mỗi người bệnh lại có một cách phản ứng khác nhau với ibogaine... Hiện vẫn chưa có quy trình điều trị bằng ibogaine được chính phủ Mexico chính thức phê chuẩn. Các cơ sở y tế đang sử dụng ibogaine theo kiểu mỗi người một cách mà chẳng có sự giám sát nào”.

Cái giá phải trả

Gabon là nước trồng nhiều cây iboga nhất, nhưng điều ngược đời là quốc gia này đã cấm xuất khẩu iboga và sản phẩm từ iboga từ năm 2019. Chính phủ Gabon coi iboga là loại cây mang tính chiến lược y tế - kinh tế. Việc sản xuất, buôn bán và sử dụng các sản phẩm làm từ iboga bị Libreville kiểm soát chặt. Điều này phần nào đã tạo ra môi trường phát triển cho những kẻ buôn lậu iboga.

Mạng lưới buôn lậu iboga tập trung vào tay một số ít đối tượng người Gabon và Cameroon có quan hệ với các nhóm mafia ở Mỹ và châu Âu. Ông Yann Guignon, Giám đốc tổ chức phi lợi nhuận Blessings of the Forest (BOTF) chuyên chống tội phạm buôn lậu iboga, cho biết: “Các đối tượng buôn lậu thường xuống tận làng rồi thuê thanh thiếu niên vào rừng đào tất cả các cây iboga lên, cây già lẫn cây non. Chúng trả 10 USD cho 1 cân rễ iboga trong khi có thể kiếm về gấp trăm lần con số đó. Sau đó bọn buôn lậu sẽ hối lộ cho hải quan để buôn lậu iboga bằng tàu, hoặc là hối lộ cán bộ biên phòng để đưa hàng sang Cameroon. Tội phạm Mỹ và châu Âu có thể bán trực tiếp rễ và hạt cây iboga hoặc là chế biến thành bột hay viên con nhộng”.

Cây iboga đang đứng trên bờ vực tuyệt chủng. Hơn 85% số cây iboga tự nhiên đã bị nhổ để lấy rễ. Bởi vì tội phạm khai thác cả cây non nên chất lượng ibogaine thu được bị suy giảm nghiêm trọng, từ đó càng đẩy giá ibogaine loại tốt lên. Tội phạm manh động đến mức sẵn sàng vào trung tâm rừng quốc gia và đụng độ với kiểm lâm để đào cây iboga cổ thụ. Không chỉ có mình cây iboga mà nhiều loài động vật ăn lá cây như voi và tê tê cũng đang gặp nguy hiểm vì hoạt động khai thác tận thu.

Tướng Serge Ngoma, Tổng chỉ huy cảnh sát quốc gia Gabon, cho biết: “Vấn đề buôn lậu iboga vượt ra ngoài biên giới lãnh thổ Gabon. Để xử lý vấn đề tội phạm môi trường quốc tế này thì Gabon rất cần sự hợp tác của các nước trong và ngoài Trung Phi... Những kẻ buôn lậu iboga đang tiếp tay cho các tổ chức tội phạm mở rộng và đe dọa trực tiếp đến nền an ninh - kinh tế của khu vực”.

Hiện cảnh sát Gabon đang hợp tác với INTERPOL theo khuôn khổ chương trình chống tội phạm có tổ chức ENACT (dự án được Liên minh Châu Âu cấp kinh phí). Hiện ENACT đang điều phối 10 đơn vị phân tích tội phạm hoạt động tại 10 nước châu Phi. Riêng đơn vị tại Gabon đã có công lớn trong việc phát hiện và triệt phá một số đường dây buôn lậu iboga sang Mỹ, Mexico và châu Âu.

Mặt khác các tổ chức phi lợi nhuận như BOTF đang hỗ trợ người nông dân Gabon trồng iboga thay vì khai thác cây tự nhiên. Đói nghèo là lý do chính vì sao nhiều người Gabon trở thành lâm tặc và thợ săn trái phép. Việc thoát nghèo nhờ cây iboga sẽ không chỉ bảo vệ cho giống cây này mà còn bảo vệ cả những khu rừng Gabon đang gặp bị thu hẹp với tốc độ đáng báo động. Tuy nhiên đây không phải là quá trình dễ dàng. Cây iboga cần ít nhất 5 năm tuổi mới có thể khai thác được, và không phải cây nào cũng có đủ hàm lượng ibogaine để chế biến thành thuốc.

Bệnh nhân người Mỹ tập ngồi thiền kết hợp với sử dụng Ibogaine.

Liệu có phải thuốc thần?

Đa số bác sĩ ở Mỹ, Mexico và châu Âu không thực sự tin vào tác dụng của ibogaine. Tiến sỹ Carlos Rius cho biết: “Rất nhiều cơ sở y tế Mexico đang quảng cáo ibogaine và một vài loại thuốc thảo dược khác là “thần dược” chữa được bách bệnh, kể cả ung thư. Vậy nhưng thứ thuốc họ cho bệnh nhân uống lại chẳng có tác dụng gì hay thậm chí còn gây hại... Nhiều cơ sở y tế vì muốn trốn sự kiểm soát của Bộ Y tế Mexico đã khai khống các loại thuốc ibogaine là thực phẩm chức năng. Tất cả những dược phẩm chứa chất gây ảo giác phải là thuốc kê đơn và chỉ được sử dụng khi có bác sĩ giám sát”.

Tuy vậy vẫn có một số ít bác sĩ, nhà khoa học đã đặt hy vọng vào ibogaine. Tiến sĩ thần kinh học Deborah Mash là một trong số những nhà khoa học người Mỹ tiên phong trong lĩnh vực nghiên cứu ibogaine. Bà từng cộng tác với nhà dược học Howard Lotsof, rồi sau khi Cục Quản lý thực phẩm và dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) cho ngừng tất cả các dự án nghiên cứu về ibogaine thì tiến sỹ Deborah lại tiếp tục sang Brazil để nghiên cứu. Hiện Brazil đang là một điểm đến khác ngoài Mexico đối với những con nghiện muốn cai nghiện bằng ibogaine.

Tiến sĩ Nolan Williams, Giám đốc phòng thí nghiệm kích thích não bộ thuộc Đại học Stanford (Mỹ), là tác giả nghiên cứu về ibogaine được đăng tải trên tạp chí y học Nature Medicine vào năm 2024. Ông viết: “Một số cựu chiến binh bị chấn thương sọ não được điều trị bằng ibogaine kết hợp với luyện tập phục hồi chức năng. Khả năng tự kiểm soát, nhận thức và di chuyển của các bệnh nhân có tiến triển rõ ràng... Nhóm nghiên cứu hiện giữ thái độ lạc quan một cách thận trọng về tiềm năng của ibogaine trong điều trị và hồi phục cho bệnh nhân bị chấn thương sọ não”.

Hiện một số bang tại Mỹ đã cho phép nghiên cứu y tế về ibogaine. Riêng bang Texas hồi tháng 2/2025 đã ra quyết định chi 50 triệu USD cho các tổ chức tư nhân đang nghiên cứu về ibogaine. Đây có thể là bước đầu trong quá trình dẫn tới việc FDA hợp pháp hóa ibogaine. Nhìn xa hơn thì đây là một phần trong xu hướng hợp pháp hóa chất thức thần vì mục đích y học ở Mỹ. Tại một số bang như Oregon và Colorado, bác sỹ đã được phép kê đơn hai chất gây ảo giác là psilocybin và ketamine để điều trị cai nghiện và các bệnh trầm cảm, rối loại lo âu v.v...

Một hướng phát triển khác là nghiên cứu các loại thuốc tương đương có thể thay thế ibogaine. Tập đoàn dược phẩm Gilgamesh Pharmaceuticals đang nghiên cứu loại thuốc có tác dụng như ibogaine nhưng không gây ra phản ứng phụ về tim mạch như ibogaine. Hay là chính phủ Gabon đang khuyến khích phát triển canh tác và chế biến cây voacanga (Voacanga africana). Loài cây này chứa chất voacangine có thể được chuyển hóa thành ibogaine trong phòng thí nghiệm. Mặt khác voacanga sinh trưởng nhanh hơn iboga rất nhiều, mở ra cơ hội sản xuất ibogaine bền vững.

Đối với các bệnh nhân đã được chữa trị bằng ibogaine, hợp chất này cũng chỉ là bước đầu trong quá trình hồi phục. Anh Marcus Capone cho biết: “Ibogaine không phải là thứ thuốc uống một lần là khỏi bệnh hoàn toàn... Sử dụng ibogaine cũng giống như biến bộ não của bạn thành một trang giấy trắng. Trang giấy đó viết gì cũng là do quyết định của bạn. Trừ khi bạn thực sự nghiêm túc với việc chữa bệnh thì ibogaine cũng sẽ chẳng giúp gì được nhiều”.

Lê Công Vũ