Kể chuyện lịch sử qua sân khấu hát bội

Khi lịch sử chuyển tải trên sân khấu

Các vở tuồng hát bội, như: Vua thánh triều Lê, Bông mai đỏ, Quan khiêng võng, Nước Nam niềm khát vọng, Khí tiết rạng trời Nam, Nhìn lại một vương triều… đều được dàn dựng công phu, khai thác khéo léo sử liệu và nhân vật thực, hòa quyện cùng nghệ thuật sân khấu hát bội Bình Định. Nhiều vở diễn tham gia dự thi đạt giải cao tại các hội diễn toàn quốc, khẳng định “thương hiệu” của Đoàn tuồng Đào Tấn (thuộc Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh Gia Lai) ở vùng đất võ.

Theo ông Nguyễn Trọng Quỳnh, Giám đốc Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh Gia Lai, hằng năm, Nhà hát phục hồi, nâng cao 1 vở tuồng, 1 vở ca kịch bài chòi; đồng thời dàn dựng mới 2 vở diễn cho mỗi thể loại. Trong đó, mảng đề tài lịch sử được ưu tiên, không chỉ tái hiện những trang sử oanh liệt của dân tộc, mà còn chuyển tải những câu chuyện lịch sử sinh động đến với công chúng, nhất là khán giả trẻ có cơ hội tiếp cận nghệ thuật truyền thống một cách gần gũi.

Một cảnh trong vở tuồng Vua thánh triều Lê. Ảnh: Ngọc Nhuận

Tác giả kịch bản Đoàn Thanh Tâm là người viết khá nhiều kịch bản hát bội được Nhà hát dàn dựng, như: Bông mai đỏ viết về anh hùng dân tộc Mai Xuân Thưởng - thủ lĩnh phong trào Cần Vương ở Bình Định, Nước Nam niềm khát vọng viết về vua Thành Thái - vị vua triều Nguyễn có tinh thần yêu nước, chống Pháp và rất gần dân; Khí tiết rạng trời Nam khắc họa chân dung anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực - một người con quê gốc Bình Định - thủ lĩnh nghĩa quân ở Nam Bộ kháng chiến chống thực dân Pháp, lập nên nhiều chiến công lẫy lừng.

“Tôi tìm thấy cảm hứng sáng tác trong những câu chuyện, nhân vật lịch sử vừa bi tráng vừa nhân hậu, rất giàu kịch tính. Điều đó cho tôi chất liệu để sáng tạo nên những vở diễn vừa đậm chất sử thi, vừa gần gũi với người xem hôm nay. Mỗi kịch bản là một cách kể khác qua ngôn ngữ sân khấu, gửi gắm thông điệp nhân văn, khơi dậy lòng yêu nước và niềm tự hào dân tộc nơi khán giả,” tác giả kịch bản Đoàn Thanh Tâm chia sẻ.

Vở tuồng Khí tiết rạng trời Nam khắc họa cuộc đời, sự nghiệp lẫy lừng của Anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực. Ảnh: Ngọc Nhuận

Nếu kịch bản là “chất liệu gốc” của vở diễn, thì diễn viên chính là người thổi sức sống vào tác phẩm. Mỗi người nghệ sĩ khi bước lên sân khấu đều mang trong mình sứ mệnh hóa thân trọn vẹn vào nhân vật không chỉ bằng kỹ thuật diễn, mà bằng cả cảm xúc với lịch sử. Có lẽ vì thế mà những vai diễn nhân vật lịch sử không chỉ hiện lên trong ánh đèn sân khấu, mà còn sống trong lòng khán giả với niềm tự hào sâu thẳm về cội nguồn dân tộc.

Nghệ sĩ Thái Phiên, diễn viên trẻ của Đoàn tuồng Đào Tấn được giao “đóng chính” nhiều vai diễn trong những vở tuồng lịch sử, chia sẻ: “Với nhân vật lịch sử, điều khó nhất không chỉ là diễn xuất, mà là giữ được thần thái. Tôi phải tìm hiểu, đọc lại sử liệu liên quan để hóa thân tròn vai nhân vật, nhất là diễn vai những vị vua nổi tiếng, những anh hùng dân tộc sống dậy trên sân khấu”.

Vở tuồng Nước Nam niềm khát vọng khắc họa chân dung vua Thành Thái - vị vua yêu nước, thương dân. Ảnh: Ngọc Nhuận

Giữ hồn sân khấu truyền thống

Với đạo diễn NSND Nguyễn Hoài Huệ, mỗi lần dàn dựng vở diễn lịch sử là một lần ông được “trở về quá khứ” của dân tộc. NSND Nguyễn Hoài Huệ, chia sẻ: “Dàn dựng đề tài lịch sử không chỉ là minh họa lại sự kiện. Mình phải sáng tạo trong cách kể, nhưng không được “phi lịch sử”. Với tôi, làm sân khấu lịch sử không chỉ để khán giả xem, mà để họ sống lại ký ức dân tộc, tự hào về nguồn cội của mình, cũng là cách tôi bày tỏ lòng tri ân, kính ngưỡng tiền nhân, niềm tự hào quê hương, đất nước”.

Theo kế hoạch năm nay, Nhà hát đang triển khai dàn dựng thêm hai vở mới trong quý IV/2025, vẫn hướng về lịch sử dân tộc và những trang sử hào hùng của quê hương, đất nước. Cụ thể, Đoàn tuồng Đào Tấn dựng mới vở tuồng Khát vọng non sông (tác giả kịch bản: Văn Trọng Hùng; tác giả chuyển thể: Đoàn Thanh Tâm; đạo diễn: NSND Nguyễn Hoài Huệ), khắc họa cuộc đời và sự nghiệp chí sĩ Tăng Bạt Hổ - nhân vật lịch sử tiêu biểu trong phong trào Cần Vương Bắc Bình Định chống Pháp cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Đoàn ca kịch bài chòi Bình Định sẽ dựng mới vở diễn Ngọc sáng Khúc gia trang (tác giả kịch bản: Nguyễn Hoài; đạo diễn: NSND Nguyễn Hoài Huệ) tái hiện trang sử vàng của dòng họ Khúc trong buổi đầu dựng nền độc lập nước Việt.

Ông Nguyễn Trọng Quỳnh, Giám đốc Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh Gia Lai, cho biết: Cùng với việc dàn dựng thêm 2 vở diễn mới về đề tài lịch sử, Nhà hát cũng đã hoàn thiện, nâng cao vở tuồng Nhìn lại một vương triều (tác giả kịch bản: Văn Trọng Hùng; tác giả chuyển thể: Đoàn Thanh Tâm; đạo diễn: NSND Nguyễn Hoài Huệ) khắc họa bối cảnh nhà nước phong kiến Đại Việt đầu thế kỷ XV khi vương triều Trần vào thời kỳ suy vong, triều nhà Hồ do Hồ Quý Ly lập nên lấy quốc hiệu Đại Ngu để kế tục đại nghiệp.

Vở diễn này sẽ tham gia dự thi Liên hoan Tuồng và Dân ca kịch toàn quốc năm 2025 do Cục Nghệ thuật biểu diễn (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) tổ chức vào quý IV/2025.

Vở tuồng Nhìn lại một vương triều được phục hồi, nâng cao để tham gia dự thi Liên hoan Tuồng và Dân ca kịch toàn quốc năm 2025. Ảnh: Ngọc Nhuận

Những nỗ lực “kể chuyện” lịch sử qua nghệ thuật truyền thống của Nhà hát không chỉ bảo tồn di sản hát bội, ca kịch bài chòi Bình Định, mà còn tạo nên cầu nối giữa khán giả và lịch sử, giữa sân khấu truyền thống và đời sống hôm nay với nhiều loại hình giải trí hiện đại chiếm ưu thế. Đằng sau ánh đèn sân khấu là khát vọng gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc, là niềm tin trong từng vai diễn, mỗi câu hát bội, làn điệu dân ca bài chòi vẫn còn sức lay động trái tim công chúng.

ĐOÀN NGỌC NHUẬN