Khảo sát dấu tích nhà Mạc ở đồi Diệm Xuân (Vĩnh Tường -Vĩnh Phúc): Bài 1: Dấu tích về vị Vua cuối cùng của triều Mạc?

Đền thờ Nhà Mạc khánh thành năm 2017 tại đồi thôn Diệm Xuân, xã Việt Xuân, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc. Ảnh Tiến Dũng chụp đầu năm 2021.

Bài 1: Dấu tích về vị Vua cuối cùng của triều Mạc?

Xã Việt Xuân, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc là vùng đất tạo nên bởi ngã ba hợp lưu của các con sông: Sông Lô, sông Phó Đáy, sông Hồng, đỉnh đầu của tam giác châu thổ Bắc Bộ, là nơi sản sinh ra huyền thoại về con Hạc trắng “Bạch Hạc” hội tụ trên mặt trống đồng của nền văn hóa Đông Sơn, hình thành nên Nhà nước Văn Lang của các vua Hùng. Nơi đây có vị trí chiến lược quan trọng xuôi sông Hồng tiến về Thăng Long xưa (nay là Hà Nội), đồng thời cũng thuận tiện rút lên vùng rừng núi phía Bắc khi có biến động.

Chủ tịch UBND xã Việt Xuân Trần Hữu Mậu (thứ hai từ trái sang) trao đổi với tác giả bài viết đầu năm 2021 tại đền thờ Nhà Mạc ở đồi thôn Diệm Xuân. Ảnh: Tiến Dũng

Theo Toàn thư và Đại Việt thông sử, nhà Mạc khởi đầu là Mạc Đăng Dung (1483 – 1541) người làng Cổ Trai, huyện Nghi Dương, phủ Kinh Môn, trấn Hải Dương (nay là làng Cổ Trai, xã Ngũ Đoan, huyện Kiến Thụy, TP Hải Phòng), là người lập nên Vương triều Mạc, là cháu 7 đời của Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi thời Trần.

Vương triều Mạc, với vai trò là một chính quyền cai trị thực sự, chỉ tồn tại trong thời gian 65 năm trước khi bị nhà Trịnh với danh nghĩa “phù Lê diệt Mạc” đánh bật ra khỏi Thăng Long năm 1592.

Tượng các đời vua Nhà Mạc tại đền thờ đồi thôn Diệm Xuân, xã Việt Xuân, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc. Ảnh: Tiến Dũng chụp đầu năm 2021.

Nhà Mạc đã trải qua 5 đời vua ở kinh thành Thăng Long: Mạc Đăng Dung (1527 - 1529), Mạc Đăng Doanh (1530 - 1540), Mạc Phúc Hải (1541 - 1546), Mạc Phúc Nguyên (1547 - 1561) và Mạc Mậu Hợp (1562 - 1592). Có thể nói, việc ra đời Vương triều Mạc trong bối cảnh của lịch sử lúc bấy giờ là một điều tất yếu. Nói một cách khách quan, nếu như không có Mạc Đăng Dung thì sẽ có một gương mặt, một dòng họ khác đứng lên chèo lái con thuyền lịch sử Việt Nam trong cơn bão táp. Thực tế, Mạc Đăng Dung là nhân vật - bằng nội lực của mình - đã được lịch sử trao cho xứ mệnh thay nhà Lê lúc đó suy tàn. Trong bối cảnh đó, Mạc Đăng Dung, xuất thân từ người dân chài ở Nghi Dương (Hải Phòng), từ một chức Đô chỉ huy sứ vệ Thần Vũ thời Lê Uy Mục đã khéo lợi dụng cuộc xung đột giữa các phe phái đối lập và đàn áp các cuộc khởi nghĩa nông dân để thâu tóm quyền hành vào tay mình. Sau một thời gian dài hoạt động, Mạc Đăng Dung đã thăng tới chức Vương, nắm tiết chế các dinh thủy lục 13 đạo, uy thế bao trùm, thu phục được nhân tâm, và đến năm 1527 phế truất vua Lê Chiêu Tông lên ngôi Hoàng đế, lập ra Vương triều Mạc (sử gọi là Bắc Triều).Trong khi đó, các cựu thần nhà Lê, đứng đầu là Nguyễn Kim với sự phò trợ của con rể là Trịnh Kiểm, cũng đón hậu duệ nhà Lê là Lê Duy Ninh lên ngôi, tức là vua Lê Trang Tông, tái lập nhà Lê, đóng quân tại Thanh Hóa (sử gọi là Nam Triều theo thể chế Vua Lê - Chúa Trịnh). Nam Triều và Bắc Triều liên tục giao tranh, nhưng bất phân thắng bại.

Đến triều vua Mạc Mậu Hợp, năm Diên Thành thứ 8 (1585), tức năm Ất Dậu tháng 11 thì ông lâm bệnh. Lúc này tình hình nhà Mạc đã quá suy yếu, vua Mạc Mậu Hợp sai sứ đến gặp Trạng Trình vấn an và hỏi về quốc sự. Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm chỉ trả lời rằng: "Tha nhựt quốc hữu sự cố, Cao Bằng tiểu địa, sổ thế khả duyên". Nghĩa là: Sau này quốc gia hữu sự thì đất Cao Bằng tuy nhỏ bé cũng có thể dung thân được vài đời. Trước khi ông mất, nhà Mạc xin ý kiến tồn tại thế nào, Nguyễn Bỉnh Khiêm đọc hai câu thơ: "Cao Bằng tàng tại - tam đại tồn cô" (nghĩa rằng rút về đất Cao Bằng thì sẽ tồn tại thêm được ba đời nữa).

Bảy năm sau, năm Quang Hưng thứ 15 (1592), Trịnh Tùng tổng tấn công thành Thăng Long, triều Mạc sụp đổ, rước vua Lê Thế Tông trở về thành Thăng Long nhưng mọi quyền bính do chúa Trịnh sắp đặt.

Theo lời khuyên của Trạng Trình, con cháu nhà Mạc chạy lên Cao Bằng cố thủ, dựa vào địa thế núi rừng hiểm trở để xây dựng căn cứ, chọn Na Lữ, xã Hoàng Tung (Hòa An ngày nay) là đế đô, vương phủ ở Cao Bình, xã Hưng Đạo (Thành phố Cao Bằng ngày nay). Nhà Mạc ở Cao Bằng 84 năm (1593 - 1677) trải qua ba đời vua: Mạc Kính Cung (1593 - 1625), Mạc Kính Khoan (1625 - 1638), Mạc Kính Vũ (1638 - 1677). Năm Vĩnh Trị thứ 2 thời vua Mạc Kính Vũ (1677) bị quân Lê - Trịnh đánh bại.

Tập hợp các ý kiến thuộc nhiều góc độ, với phương pháp nghiên cứu tổng hợp liên ngành, cố GS TSKH Phan Đăng Nhật cho rằng, có thể đề xuất giải đáp ban đầu: Sau khi đột ngột không xuất hiện, hoàng đế Mạc Kính Vũ bí mật về ẩn cư tại Vĩnh Phúc ngày nay và viên tịch tại đây.

(Còn nữa)

Đón đọc Bài 2: Khám phá bí ẩn nhân vật Mạc Kính Vũ

Vũ Xuân Bân - Nguyễn Tiến Dũng