Khi châu Âu giương buồm đón gió từ bên kia Đại Tây Dương

Đây không chỉ là động thái ngoại giao, mà là nước cờ chiến lược trong cuộc đua giành chất xám toàn cầu. Nhưng khi cánh cửa cơ hội mở ra từ sự bất ổn tại Mỹ, câu hỏi đặt ra là: châu Âu có đủ sức hấp dẫn thực chất để giữ chân các nhà khoa học hàng đầu, hay đây chỉ là một cơ hội ngắn ngủi gắn với nhiệm kỳ của ông Donald Trump?

Cơ hội và thách thức

Không thể phủ nhận, những diễn biến chính trị tại Mỹ đã tạo ra một làn sóng lo ngại trong giới học thuật. Các chuyên gia phân tích chính sách khoa học như Tiến sĩ John Smith từ Viện Brookings chỉ ra rằng, sự bất ổn về tài trợ dài hạn, đặc biệt dưới áp lực cắt giảm ngân sách và những định hướng nghiên cứu có thể bị chính trị hóa, đang làm xói mòn sự tự tin của giới nghiên cứu.

Đạo luật CHIPS và Khoa học năm 2022 dù là một nỗ lực lớn để tái khẳng định vị thế, nhưng những tranh cãi chính trị dai dẳng xung quanh ngân sách khoa học tiếp tục gieo rắc sự lo lắng. Thêm vào đó, hệ thống thị thực phức tạp và chậm chạp, đặc biệt khó khăn cho vợ/chồng của người nắm giữ thị thực trong việc tìm kiếm việc làm, là một rào cản lớn đối với các gia đình học giả quốc tế.

Giáo sư Maria Garcia, một nhà xã hội học di cư tại Đại học Stanford, nhấn mạnh: “Đối với các nhà khoa học đỉnh cao có nhiều lựa chọn, yếu tố ổn định và khả năng dự đoán được cho sự nghiệp và cuộc sống gia đình của họ thường quan trọng không kém, thậm chí hơn cả mức lương”. Đây chính là khoảng trống mà châu Âu đang nhắm tới, không chỉ bằng lời mời gọi mà còn qua việc quảng bá các giá trị về quyền tự do học thuật và một môi trường xã hội ổn định.

Châu Âu tận dụng “cửa sổ cơ hội” từ chính sách của Tổng thống Donald Trump để chiêu mộ nhà khoa học Mỹ.

Tuy nhiên, việc tô vẽ châu Âu như một thiên đường là một chiến lược ngắn hạn và dễ vỡ mộng. Các phân tích của nhiều tổ chức quốc tế như Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) xác nhận, châu Âu đang đối mặt với những thách thức cơ cấu sâu sắc trong việc thu hút và giữ chân nhân tài khoa học hàng đầu. Vấn đề đầu tiên và quan trọng nhất là sự lạc hậu trong hệ thống đổi mới sáng tạo và môi trường pháp lý cồng kềnh. Đạo luật trí tuệ nhân tạo AI của EU, dù được ca ngợi là tiên phong toàn cầu, lại là một con dao hai lưỡi điển hình.

Báo cáo gần đây của Hiệp hội Công nghiệp Điện tử châu Âu (DigitalEurope) cảnh báo rằng, các quy định quá nghiêm ngặt và phức tạp trong luật này có nguy cơ đẩy các công ty khởi nghiệp AI và các nhà đầu tư mạo hiểm sang Mỹ hoặc châu Á, nơi có khung pháp lý linh hoạt hơn. Tiến sĩ Klaus Schwab, nhà sáng lập Diễn đàn Kinh tế thế giới, từng nhận định rằng châu Âu đang “quản lý quá mức” sự đổi mới, khiến nó chết yểu trước khi có cơ hội phát triển. Các quy định môi trường đầy tham vọng như Thỏa thuận Xanh hay các chính sách y tế như Chỉ thị Thuế thuốc lá, dù có ý nghĩa tốt đẹp, thường được xây dựng với tốc độ chóng mặt để đáp ứng các mục tiêu chính trị ngắn hạn và truyền thông, nhưng lại thiếu sự đánh giá tác động khoa học và kinh tế đầy đủ, dẫn đến những hệ quả ngoài ý muốn làm tê liệt các ngành công nghiệp và cản trở nghiên cứu ứng dụng.

Vấn đề thứ hai, không kém phần nghiêm trọng, là sự bất ổn trong tài chính cho nghiên cứu và chênh lệch về đãi ngộ. Trong khi Mỹ, bất chấp những cắt giảm ngân sách tiềm tàng, vẫn duy trì mức đầu tư khổng lồ vào nghiên cứu và phát triển (chiếm gần 30% tổng chi toàn cầu), nguồn tài trợ công của EU thường phân tán, cạnh tranh khốc liệt và quan trọng nhất là thiếu tính bền vững.

Chiến lược dài hạn để chuyển mình

Do đó, nếu châu Âu thực sự nghiêm túc muốn biến cơ hội trước mắt thành lợi thế dài hạn trong cuộc chiến tranh giành chất xám, họ cần một sự chuyển đổi căn bản, vượt xa những chiến dịch quảng cáo chính trị nhất thời. Chiến lược này phải tập trung vào việc kiến tạo một “hệ sinh thái hấp dẫn” toàn diện và bền vững. Trước hết, cải cách môi trường pháp lý và hành chính là chìa khóa. EU cần chuyển từ mô hình “quản lý rủi ro cứng nhắc” sang “thúc đẩy đổi mới có trách nhiệm”. Điều này đòi hỏi một khung pháp lý linh hoạt hơn, dựa trên bằng chứng khoa học vững chắc và đánh giá tác động đầy đủ, cho phép thử nghiệm và điều chỉnh trong các lĩnh vực mới nổi như AI, công nghệ sinh học, và năng lượng tái tạo.

Việc đơn giản hóa thủ tục hành chính, giảm gánh nặng báo cáo, và tạo điều kiện thuận lợi cho việc thành lập các công ty khởi nghiệp từ nghiên cứu đại học là những bước thiết yếu để biến ý tưởng thành sản phẩm và tạo ra một môi trường khởi nghiệp sôi động, nơi các nhà khoa học có thể thấy giá trị nghiên cứu của mình được hiện thực hóa. Giáo sư Bengt-Ake Lundvall, chuyên gia về hệ thống đổi mới quốc gia, nhấn mạnh rằng “sức hấp dẫn thực sự nằm ở khả năng chuyển giao tri thức thành giá trị kinh tế và xã hội một cách hiệu quả.”

Thứ hai, đảm bảo nguồn tài chính ổn định và cạnh tranh là không thể thiếu. Điều này không chỉ đơn thuần là tăng ngân sách công (dù điều đó rất quan trọng, đặc biệt cho nghiên cứu cơ bản), mà còn đòi hỏi sự đa dạng hóa nguồn lực. EU cần khuyến khích mạnh mẽ hơn nữa sự tham gia đầu tư của khu vực tư nhân vào nghiên cứu và phát triển thông qua các chính sách ưu đãi thuế hấp dẫn và các cơ chế hợp tác công-tư hiệu quả. Quan trọng hơn, các quốc gia thành viên cần cam kết ổn định ngân sách khoa học quốc gia, tránh những đợt cắt giảm đột ngột như ở Pháp, vốn phá hủy niềm tin và kế hoạch dài hạn của các nhà nghiên cứu. Nâng cao mức lương và các gói phúc lợi (bao gồm hỗ trợ nhà ở, giáo dục con cái) cho các nhà khoa học, đặc biệt ở giai đoạn đầu sự nghiệp, là yếu tố sống còn để cạnh tranh với Mỹ và các đối thủ châu Á đang lên như Trung Quốc, Hàn Quốc.

Thứ ba, củng cố thương hiệu “Chất lượng sống châu Âu” bằng cách giải quyết những điểm yếu đang tồn tại. Trong khi các yếu tố như hệ thống giáo dục công chất lượng cao, chăm sóc y tế phổ cập, an ninh tốt và văn hóa đa dạng là những điểm cộng lớn, châu Âu không thể bỏ qua thực tế rằng sự trì trệ kinh tế tương đối so với Mỹ và gánh nặng thuế cao đang làm giảm sức hấp dẫn tổng thể. Cải cách cơ cấu kinh tế để thúc đẩy tăng trưởng, đơn giản hóa hệ thống thuế, và cải thiện dịch vụ công (như giảm thời gian chờ đợi trong y tế ở một số nước) là những yếu tố quan trọng để khiến “chất lượng sống” không chỉ là một khẩu hiệu mà là một trải nghiệm thực tế vượt trội.

Đồng thời, châu Âu cần tận dụng triệt để lợi thế về tính kết nối đa văn hóa và đa ngôn ngữ của mình để tạo ra một môi trường học thuật và làm việc thực sự quốc tế và hòa nhập, nơi các nhà khoa học từ khắp nơi trên thế giới cảm thấy được chào đón và có cơ hội phát triển. Cải tiến thẻ Xanh EU (EU Blue Card) để cạnh tranh với thẻ Xanh Mỹ, đơn giản hóa thủ tục nhập cư cho nhà khoa học và gia đình họ, bao gồm quyền làm việc cho vợ/chồng, là những bước thiết thực.

Cuộc tiếp cận của Tổng thống Pháp và Chủ tịch EC với các nhà khoa học Mỹ là một dấu hiệu đáng mừng cho thấy châu Âu nhận thức rõ giá trị của chất xám trong nền kinh tế tri thức toàn cầu. Tuy nhiên, lợi dụng điểm yếu của đối thủ chỉ là bước khởi đầu. Cơ hội thu hút nhân tài từ Mỹ trong bối cảnh hiện nay sẽ chỉ là phù du nếu không được củng cố bằng một sự thay đổi cơ bản trong cách tiếp cận của châu Âu đối với khoa học, đổi mới và nhân tài.

Việc kỳ vọng các nhà khoa học hàng đầu rời bỏ một hệ sinh thái mạnh về tài chính và cơ sở vật chất như của Mỹ chỉ vì những lo ngại chính trị ngắn hạn là ảo tưởng. Họ cần một lộ trình rõ ràng, một môi trường pháp lý hỗ trợ đổi mới, nguồn tài trợ dồi dào và ổn định, cùng mức đãi ngộ xứng đáng và một chất lượng sống toàn diện. Nếu các nhà lãnh đạo châu Âu dũng cảm thực hiện những cải cách cần thiết - đơn giản hóa quy định, tăng cường đầu tư bền vững, cải thiện điều kiện làm việc và củng cố chất lượng sống - thì làn sóng nhân tài tiềm năng từ Mỹ và cả từ các nơi khác trên thế giới có thể trở thành chất xúc tác cho một sự chuyển mình lớn hơn.

Một hệ sinh thái nghiên cứu và đổi mới mạnh mẽ, linh hoạt hơn sẽ không chỉ giữ chân nhân tài mà còn giúp châu Âu giải quyết được nghịch lý dai dẳng: sở hữu nền tảng khoa học vững chắc và nguồn lực dồi dào nhưng lại thường đưa ra các quyết định chính sách quan trọng thiếu căn cứ khoa học đầy đủ. Sự hội tụ của chất xám đẳng cấp thế giới có thể là động lực để xây dựng một nền văn hóa chính sách thực chứng mạnh mẽ hơn, từ đó thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững và giải quyết những thách thức lớn như biến đổi khí hậu, y tế cộng đồng và chuyển đổi số. Khi đó, lợi ích sẽ không chỉ dừng lại ở các phòng thí nghiệm hay trường đại học, mà sẽ lan tỏa đến toàn bộ nền kinh tế và đời sống của mọi công dân châu Âu.

Thách thức đặt ra cho các chính trị gia châu Âu là phải chuyển từ những lời kêu gọi và lời hứa thành hành động cải cách quyết liệt và kiên định. Thời điểm để hành động là ngay bây giờ, khi cửa sổ cơ hội vẫn còn hé mở.

Khổng Hà