Khi giấy trở thành tác phẩm tự thân, độc lập

Với sứ mệnh “mang thêm cho giấy một khả năng, thoát khỏi thân phận làm nền để trở thành một tác phẩm tự thân, độc lập”, các tác phẩm nghệ thuật trúc chỉ đã mang đến một diện mạo mới, một xu hướng mới làm phong phú thêm nghệ thuật giấy Việt Nam.

Một tác phẩm tranh trúc chỉ.

Mở đường cho sáng tạo

Lạc vào không gian của triển lãm “Thắm”, dễ nhận thấy 79 tác phẩm được chia thành 18 chuyên đề trưng bày theo 4 không gian, mang đến cái nhìn xuyên suốt về loại hình nghệ thuật độc đáo này: Không gian “Hành trình trúc chỉ” chia sẻ về các thành tựu đã đạt được; không gian “Nghệ thuật trúc chỉ” trưng bày các tác phẩm của 9 họa sĩ trúc chỉ thuộc nhiều thời kỳ; không gian "Mỹ thuật ứng dụng" với các tác phẩm ứng dụng kỹ thuật đồ họa trúc chỉ phối hợp với kỹ thuật trình chiếu thể hiện sự tinh tế; không gian "Thiền trà" là nơi người yêu nghệ thuật thưởng trà, ngắm tranh và chia sẻ mối quan tâm về trúc chỉ.

Say sưa quan sát những bức tranh được trưng bày tại triển lãm này, thạc sĩ di sản học Lưu Diệu Linh chia sẻ: “Nhiều lần nghe về nghệ thuật trúc chỉ nhưng hôm nay tôi mới có dịp chiêm ngưỡng và hiểu hơn về loại hình nghệ thuật mới này. Những tác phẩm được sắp đặt, chiếu sáng tại không gian văn hóa 22 Hàng Buồm cho thấy sự kết nối các giá trị của nghề sản xuất giấy truyền thống với ứng dụng đồ họa đương đại. Từ những bức tranh lớn, kỳ công, mang tính nghệ thuật cao tới những tác phẩm lưu niệm nho nhỏ như tấm bưu thiếp, chiếc quạt, chiếc nón, đèn bàn..., những món đồ gần gũi, thiết yếu trong đời sống sinh hoạt thường ngày đã mở ra đường đi cùng hy vọng về giá trị sáng tạo của người Việt”.

Theo họa sĩ Phan Hải Bằng (giảng viên Trường Đại học Nghệ thuật, Đại học Huế), trúc chỉ là loại hình nghệ thuật giấy - giấy nghệ thuật mới của Việt Nam. Tên gọi “trúc chỉ” được định danh bởi dịch giả Bửu Ý vào năm 2014, mang ý nghĩa tương đồng với washi (hòa chỉ) là từ để chỉ giấy thủ công của người Nhật, hanji (hàn chỉ) là từ để chỉ giấy thủ công của người Hàn Quốc, nhưng trúc chỉ đặc biệt hơn ở chỗ gợi hình tượng cây tre/trúc, một biểu tượng văn hóa và tinh thần Việt. “Với nhu cầu tìm kiếm một loại giấy mới, năm 2000, tôi bắt đầu đi tìm câu trả lời cho câu hỏi “giấy có thể là một tác phẩm tự thân hay không?”. Hình ảnh của chiếc nón bài thơ Huế với yếu tố nghệ thuật thị giác đã gợi cảm hứng cho tôi bắt đầu với tranh trúc chỉ” - họa sĩ Phan Hải Bằng nói.

Cũng theo họa sĩ Phan Hải Bằng, các tác phẩm nghệ thuật trúc chỉ được chế tác hoàn toàn thủ công theo tôn chỉ “thẩm mỹ - giáo dục - xã hội”. Nghệ thuật mới này khởi nguồn bằng các phương pháp truyền thống, sau đó mới có sự sáng tạo kỹ thuật đồ họa trúc chỉ. Tinh thần của nghệ thuật này được gói gọn trong biểu tượng “chiếc đòn gánh”, thường được đặt trang trọng trong không gian văn hóa trúc chỉ. Chiếc đòn gánh - dụng cụ truyền thống, phổ biến trong đời sống hằng ngày của người Việt xưa, thể hiện sức mạnh nội lực và năng lượng dẻo dai của người mẹ thông qua đặc tính bền vững của chất liệu xơ sợi. Trúc chỉ được sinh ra để tôn vinh giá trị của lòng tri ân và tính nhân văn một cách sáng tạo qua ngôn ngữ nghệ thuật, đồng thời lan tỏa ý niệm bình đẳng giới trong xã hội hiện đại.

“Điều đặc biệt làm nên điểm nhấn của những tác phẩm trúc chỉ là sự sinh động, kích thích thị giác người xem. Khác với những bức tranh truyền thống, nghệ thuật trúc chỉ có sử dụng kỹ xảo - công nghệ ánh sáng làm hình ảnh hiện lên với màu sắc sặc sỡ, gần gũi, mang lại trải nghiệm thú vị cho người xem” - họa sĩ Phan Hải Bằng nhấn mạnh.

Để trúc chỉ trở thành di sản

Một không gian bày các tác phẩm trong triển lãm “Thắm”.

Họa sĩ, giám tuyển Nguyễn Thế Sơn, giảng viên khoa Các khoa học liên ngành (Đại học Quốc gia Hà Nội) khẳng định, sự hiện diện, thực hành chất liệu mới như trúc chỉ vừa mang tính thử nghiệm vừa mang tính chuẩn quy, tính giáo dục cộng đồng.

“Nối tiếp những cuộc triển lãm đã từng thực hiện tại 22 Hàng Buồm, triển lãm “Thắm” như một sự nối dài cuộc đối thoại giữa nghệ thuật với di sản trong lòng thành phố nghìn năm tuổi, cho thấy các tác phẩm nghệ thuật được sử dụng một cách hiệu quả như thế nào để đưa di sản văn hóa đến gần hơn với công chúng, đặc biệt là những người trẻ.

Đến với triển lãm, người yêu nghệ thuật vừa được thưởng lãm các tác phẩm trúc chỉ, vừa có cơ hội trò chuyện và trải nghiệm giá trị của loại hình nghệ thuật này. Giá trị xã hội của trúc chỉ mở ra câu chuyện về sự sáng tạo trong việc sử dụng chất liệu trong nhiều năm, đặc biệt là trong bối cảnh nghệ thuật giấy chưa phát triển ở Việt Nam. Điều này gợi mở cho chúng ta câu chuyện về không gian, cũng như về tác phẩm nghệ thuật hay sự đối thoại của chúng với các yếu tố về môi trường” - họa sĩ Nguyễn Thế Sơn phân tích.

Trăn trở trước sự thật là hiện chưa có nhiều người Hà Nội biết về trúc chỉ, họa sĩ Nguyễn Thế Sơn cho rằng, cần có nhiều triển lãm, tọa đàm, hội thảo, workshop... để công chúng biết nhiều hơn về nghệ thuật này. “Trong Lễ hội Thiết kế sáng tạo Hà Nội, ngoài triển lãm “Thắm” và tọa đàm, chúng tôi còn tổ chức xưởng trải nghiệm “Trúc chỉ - Nghệ thuật của nhân văn”. Chương trình tương tác được thiết kế và dẫn dắt bởi nghệ sĩ thị giác, chuyên gia giáo dục nghệ thuật truyền cảm hứng Nguyễn Hữu Trâm Kha. Tôi hy vọng, sau các chuỗi hoạt động này, công chúng Thủ đô sẽ biết đến trúc chỉ nhiều hơn và có những nghiên cứu, ứng dụng chúng nhiều hơn trong đời sống” - họa sĩ Nguyễn Thế Sơn nói.

Với tầm nhìn hướng trúc chỉ trở thành di sản, thạc sĩ Lưu Diệu Linh muốn thấy rõ ràng hơn những khuôn mặt, sự đóng góp và niềm đam mê của người trẻ trong việc sáng tác và phát triển trúc chỉ Việt Nam, bởi những nhà sáng tạo trẻ là tương lai của loại hình nghệ thuật này. “Nghệ thuật trúc chỉ đề cao và lan tỏa sự giao thoa giữa các giá trị truyền thống và hiện đại, phù hợp với tinh thần vận hành và phát triển của Thành phố Hà Nội - thành viên của Mạng lưới thành phố sáng tạo của UNESCO. Mong trúc chỉ sẽ có một đời sống vững vàng hơn, rõ nét hơn trong cuộc sống hiện đại” - thạc sĩ Lưu Diệu Linh nhấn mạnh.

Có mặt tại triển lãm “Thắm”, đại diện phía UBND quận Hoàn Kiếm, bà Trần Thị Thúy Lan, Phó Trưởng ban Quản lý hồ Hoàn Kiếm và phố cổ Hà Nội cho biết, đây là lần đầu tiên quận Hoàn Kiếm tổ chức cuộc giới thiệu chi tiết về trúc chỉ. “Chúng tôi mong muốn chia sẻ quan điểm về chủ đề nhân văn, nền tảng được lấy cảm hứng từ câu chuyện cá nhân họa sĩ Phan Hải Bằng và các cộng sự. Chúng tôi nhận thấy rằng, đây là một triển lãm rất giá trị, đẹp và ấn tượng, chắc chắn sẽ được người yêu nghệ thuật đón nhận. Hy vọng, triển lãm “Thắm” và hàng loạt hoạt động khác về trúc chỉ không những mang đến cho người xem cảm nhận về mạch sáng tạo của trúc chỉ mà còn tạo ra một không gian nghệ thuật đặc sắc tại Thủ đô” - bà Trần Thị Thúy Lan bày tỏ.