Khi kiên trì trở thành món hàng xa xỉ

Nhưng đằng sau cái vẻ “lười” hay “thiếu kiên trì” không chỉ là tính cách, mà là một hiện tượng tâm lý xã hội đang lan rộng - kiệt sức, so sánh và ảo tưởng về tốc độ thành công.

Từ câu nói tưởng đùa “gian nan bắt đầu nản”, mạng xã hội đang phản chiếu tâm lý thật của một thế hệ: dễ kiệt sức, dễ so sánh và dễ bỏ cuộc trước áp lực phải thành công sớm trong thời đại tốc độ.

Tôi có vài bệnh nhân tuổi vị thành niên hoặc vừa bước qua tuổi hai mươi, cũng rơi vào tình trạng tương tự. Tình trạng lo lắng không kịp với bạn bè kéo dài, làm các em không thể tập trung học được lâu. Hoặc nặng hơn, các em cảm thấy hoang mang, nản chí, không biết con đường mình đang đi có đúng không?

Khi “nản” trở thành phản xạ tự nhiên

Những năm gần đây, thế hệ trẻ lớn lên trong một thời đại đầy cơ hội - nhưng cũng đầy so sánh. Họ nhìn thấy những câu chuyện thành công “một bước lên mây”: cậu lập trình viên trẻ gọi vốn triệu đô, cô hot girl bán hàng online mua nhà tiền tỉ, người bạn cùng tuổi check in ở châu Âu với caption “nỗ lực không phản bội ai”.

Khi mọi hình ảnh trên mạng đều lung linh, thất bại bỗng trở nên đáng xấu hổ. Và thế là, chỉ cần một lần vấp ngã, nhiều người trẻ đã tự gắn nhãn cho mình: “Mình không giỏi như người ta”, “Chắc mình không hợp”, “Thôi nghỉ cho rồi”.

Họ không thực sự lười, chỉ là sợ cảm giác kém cỏi khi so với một thế giới ảo luôn tràn ngập thành công.

Thế giới ảo - nơi thành công được “đánh bóng”

Một trong những nguyên nhân khiến “gian nan bắt đầu nản” trở thành xu hướng, là vì những gì ta thấy trên mạng xã hội không hẳn là sự thật.

Phần lớn hình ảnh đăng tải về “thành công nhanh” đều được chọn lọc kỹ vì chỉ có hình ảnh xe đẹp, quán đông, tài khoản nhiều số 0, còn hành trình năm năm ăn mì gói, thất bại liên tiếp hay những đêm mất ngủ thì không ai trưng ra. Còn có những “thành công” thậm chí là phông bạt, được dàn dựng chỉ để bán khóa học, bán hình ảnh, hay tệ hơn - dựa trên cách làm phi pháp.

Thế nhưng khi ta nhìn thấy quá nhiều hình ảnh ấy, não bộ bắt đầu tin rằng thành công là chuyện dễ dàng và nhanh chóng. Và khi chính mình không đạt được điều đó, ta dễ nản, dễ nghĩ “mình không đủ giỏi”, rồi dừng lại.

Cái bẫy này được gọi trong tâm lý học là “ảo tưởng thành tựu” (illusion of achievement) - khi con người tin rằng kết quả là thứ có thể chạm tới ngay, mà quên mất quá trình là phần quan trọng nhất.

Từ “ảo tưởng thành công nhanh” đến “học bất lực”

Nhà tâm lý học Martin Seligman từng mô tả hiện tượng học bất lực (learned helplessness) - khi con người trải qua nhiều thất bại, họ dần tin rằng nỗ lực là vô ích, và từ đó từ bỏ sớm.

Ngày nay, người trẻ không cần phải “thất bại nhiều lần” mới bất lực; họ bất lực ngay cả khi chưa bắt đầu, vì cảm giác “không bằng ai” được nuôi lớn mỗi ngày trên mạng xã hội. Họ nhìn thấy kết quả - mà không nhìn thấy cả chặng đường gian khổ phía sau người khác.

Thế nên, thay vì nỗ lực, họ chọn cách tự rút lui để đỡ tổn thương. Một bạn trẻ 25 tuổi từng chia sẻ: “Em không dám khởi nghiệp, vì nhìn ai cũng giỏi hơn, làm gì cũng thành công. Em biết mình không bằng, nên thôi khỏi thử”.

Đó chính là phiên bản hiện đại của học bất lực: bất lực trong tưởng tượng.

Áp lực xã hội và nền văn hóa “so sánh thành công”

Theo khảo sát trên X tháng 10-2025, 70% Gen Z Việt Nam mong muốn “thành công nhanh”, nhưng chỉ 30% sẵn sàng làm việc dài hạn để đạt mục tiêu. Ai cũng muốn tới đích, nhưng không ai muốn đi đường dài - một nghịch lý khá rõ và có lẻ văn hóa so sánh là nguyên nhân đáng chú ý.

Mạng xã hội khiến chúng ta liên tục đặt mình trong “cuộc đua vô hình” - nơi thước đo giá trị cá nhân là mức thu nhập, số lượt theo dõi, hay độ nổi tiếng. Trong cuộc đua ấy, người ta quên mất rằng mỗi người có nhịp sống khác nhau nên không thể nở hoa cùng một thời điểm.

Thêm vào đó, nền giáo dục hiện nay vẫn chú trọng “kết quả” hơn là “quá trình”. Học sinh được khen vì điểm cao, chứ hiếm khi được khen vì kiên trì. Khi lớn lên, nhiều bạn không biết cách chấp nhận sai và bắt đầu lại, nên chỉ cần thấy gian nan một chút là nản.

Khi “nản” không phải là lười, mà là kiệt sức

Thật ra, nhiều người trẻ không hề yếu đuối. Họ chỉ đang kiệt sức tâm lý (psychological fatigue) sau thời gian dài phải đối diện với quá nhiều kỳ vọng: học giỏi, kiếm tiền, độc lập, “sống có phong cách”.

Càng cố gắng để “theo kịp”, họ càng cảm thấy mình tụt lại. Từ đó, não bộ hình thành phản ứng tự vệ: ngừng cố gắng để khỏi thất vọng.

Trong tâm lý học, điều này gọi là “decision fatigue” - mệt mỏi vì phải ra quá nhiều quyết định, phải so sánh quá nhiều lựa chọn. Khi mệt, người ta chọn con đường ít tốn năng lượng nhất: từ bỏ.

Khi cộng đồng biến “nản” thành động lực

Điều đáng mừng là, bên cạnh làn sóng “gian nan bắt đầu nản”, trên mạng cũng xuất hiện những chiến dịch khuyến khích kiên trì, như #VuotGianNan. Người trẻ kể lại hành trình thật: học nghề ba năm mới có việc, startup thất bại hai lần mới gọi vốn được, hoặc vượt qua giai đoạn trầm cảm để làm lại từ đầu.

Những câu chuyện thật, không bóng bẩy, đang dần lấy lại niềm tin cho thế hệ trẻ rằng thành công cần có thời gian. Và quan trọng hơn, thất bại không phải là dấu chấm hết - nó chỉ là phần không thể thiếu của bất kỳ hành trình nào.

Làm sao để bớt “nản” khi gian nan đến?

Từ góc độ tâm lý học ứng dụng, có vài cách thực tế để giữ được động lực.

Thứ nhất, giảm kỳ vọng, tăng hành động. Đừng đòi hỏi bản thân phải giỏi ngay. Hãy đặt mục tiêu nhỏ, thực tế và theo dõi từng bước tiến. Thứ hai, nhìn lại hành trình, không chỉ kết quả: Ghi nhận sự thay đổi của mình, dù là rất nhỏ. Mỗi bước đi đều đáng giá. Thứ ba, hạn chế so sánh. Hãy nhớ, những gì bạn thấy trên mạng có thể chỉ là 10% sự thật. Thứ tư, tập chấp nhận sai và làm lại. Sai không sao cả. Điều quan trọng là bạn học được gì sau mỗi lần vấp. Thứ năm, kết nối cộng đồng. Khi được chia sẻ với người cùng hoàn cảnh, “nản” sẽ bớt nặng nề hơn nhiều.

Gian nan không đáng sợ - nản mới đáng sợ

“Gian nan bắt đầu nản” nghe thì vui, nhưng lại là tiếng thở dài của một thế hệ đang vật lộn với áp lực vô hình, như phải giỏi, phải nhanh, phải thành công. Nhưng thành công thật không bao giờ đến nhanh. Những người ta ngưỡng mộ hôm nay - từ doanh nhân, nghệ sĩ đến nhà khoa học - đều đã trải qua vô số lần thất bại, tủi thân, muốn bỏ cuộc. Chỉ khác là họ nản nhưng không dừng lại.

Có lẽ, bài học lớn nhất từ xu hướng này là: Đừng tin rằng thành công đến trong một đêm.

Thành công thật đến từ những ngày âm thầm, mệt mỏi, nhưng vẫn cố gắng thêm một chút.

Và khi ta học được cách đi qua những ngày “gian nan bắt đầu nản”, có lẽ ta sẽ hiểu rằng - kiên trì không phải bẩm sinh, mà là thói quen được rèn từ từng lần đứng dậy.

TS.BS. Phạm Minh Triết