Khi pháp luật đồng hành cùng nghệ nhân trong hành trình bảo tồn di sản

Nghệ nhân có vị trí quan trọng trong “vốn liếng” di sản văn hóa của dân tộc

Năm 2023, trong chuyến công tác ở làng Quảng Phúc, xã Yên Phong, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình (nay là xã Yên Từ tỉnh Ninh Bình) phóng viên đã có dịp gặp bà Nguyễn Thị Mận, là con gái và cũng là một truyền nhân của nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu. Bà Nguyễn Thị Mận cho biết, dù còn nhiều khó khăn nhưng bà và những bạn bè tâm huyết vẫn duy trì Câu lạc bộ xẩm Hà Thị Cầu để truyền dạy những làn điệu xẩm mà mẹ bà - nghệ nhân Hà Thị Cầu đã cống hiến cả một đời say đắm. “Còn không ít khó khăn về cơ sở vật chất, kinh phí…, nhưng mỗi khi nghe những làn điệu xẩm như xẩm Chợ, xẩm Thập ân, xẩm Hà liễu cất lên từ những người yêu xẩm, đặc biệt là các cháu nhỏ, tôi vui lắm vì biết rằng ngày càng có nhiều người biết xẩm, yêu xẩm”.

Tâm sự của bà Nguyễn Thị Mận cũng là tâm sự của nhiều nghệ nhân đang ngày đêm giữ hồn, giữ “lửa” cho di sản văn hóa của cha ông sống mãi cùng thời gian, cộng đồng. Họ có vị trí quan trọng trong “vốn liếng” di sản văn hóa của dân tộc, có vai trò rất quan trọng trong việc duy trì sự tồn tại và phát triển của di sản văn hóa phi vật thể.

Cũng chính vì thế nên Luật Di sản văn hóa số 45/2024/QH15 có hiệu lực từ ngày 01/07/2025 có một trong những điểm mới quan trọng là quy định rõ hơn về chính sách ưu đãi đối với nghệ nhân, bao gồm các chế độ đãi ngộ về tài chính, hỗ trợ sinh hoạt và y tế cho Nghệ nhân nhân dân, Nghệ nhân ưu tú, đồng thời cho phép địa phương chủ động xây dựng chính sách đãi ngộ phù hợp với tình hình thực tế. Theo Luật Di sản văn hóa, Nhà nước sẽ hỗ trợ trợ cấp sinh hoạt hàng tháng cho Nghệ nhân nhân dân và Nghệ nhân ưu tú; Nghệ nhân được hỗ trợ đóng bảo hiểm y tế; khi Nghệ nhân qua đời, Nhà nước sẽ hỗ trợ chi phí mai táng; thăm hỏi dịp Tết: Nghệ nhân được thăm hỏi vào dịp Tết Nguyên đán… Đặc biệt, Nhà nước hỗ trợ chi phí cho Nghệ nhân tham gia hoạt động truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể, truyền dạy những người kế cận và đào tạo cho cộng đồng.

Trong hành trình bảo tồn di sản nghệ nhân rất cần được chính sách pháp luật đồng hành hỗ trợ. (Ảnh minh họa - Nguồn: VGP)

Trước đó, tháng 7/2024, đóng góp ý kiến hoàn thiện dự thảo Luật Di sản văn hóa (sửa đổi), đại biểu Quốc hội Trần Thị Vân - Đoàn ĐBQH tỉnh Bắc Ninh rất quan tâm đến các chính sách hỗ trợ nghệ nhân được quy định tại dự thảo luật. Theo đại biểu, nghệ nhân được ví như là báu vật nhân văn sống, sợi dây lưu giữ các yếu tố văn hóa dân gian và là người giữ lửa cho di sản. Nêu câu chuyện tại địa phương mình, đại biểu Trần Thị Vân cho biết, Bắc Ninh là tỉnh có số lượng lớn các di tích. Ngoài 1.589 di tích, 651 di tích được xếp hạng, 14 hiện vật là bảo vật quốc gia thì Bắc Ninh còn có 49 di sản văn hóa phi vật thể, trong đó 8 di sản được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, 4 di sản được UNESCO ghi danh, như dân ca quan họ Bắc Ninh, ca trù, tín ngưỡng thờ Mẫu… Theo đại biểu, một trong các giải pháp để bảo tồn và phát huy các di sản quý báu này của tỉnh Bắc Ninh đó là tiên phong trong việc thực hiện các chế độ đãi ngộ đối với nghệ nhân. Từ năm 2015, Hội đồng nhân dân tỉnh đã ban hành Nghị quyết 2013 quy định về các chính sách để nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản, theo đó, đối với nghệ nhân nhân dân được hưởng trợ cấp hằng tháng bằng 2 lần mức lương cơ sở, nghệ nhân ưu tú là 1,5 lần và nghệ nhân do tỉnh phong tặng được hưởng 1 lần mức lương cơ sở một tháng, ngoài ra, mỗi nghệ nhân còn được hỗ trợ bảo hiểm y tế và chế độ mai táng phí bằng 10 lần mức lương cơ sở như đối với cán bộ, công chức. “Có thể nói, sau gần 10 năm thực hiện chính sách này, Bắc Ninh đã và đang phát huy được tài năng của các nghệ nhân, khuyến khích họ trao truyền, cống hiến, lan tỏa, giữ gìn và bảo tồn di sản”, đại biểu nhấn mạnh.

Mở cơ hội “hồi sinh” cho nghệ nhân, di sản

Ngày 17/9/2025 tới đây, Nghị định số 215/2025/NĐ-CP quy định các biện pháp quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, di sản văn hóa dưới nước, di sản văn hóa phi vật thể trong các Danh sách của UNESCO và Danh mục quốc gia về di sản văn hóa phi vật thể và chính sách đối với nghệ nhân, chủ thể di sản văn hóa phi vật thể có hiệu lực. Nghị định dành hẳn một chương quy định về chính sách đối với nghệ nhân, chủ thể di sản văn hóa phi vật thể. Theo đó, Nhà nước sẽ hỗ trợ trợ cấp sinh hoạt hàng tháng cho Nghệ nhân Nhân dân và Nghệ nhân Ưu tú; Nghệ nhân được hỗ trợ đóng bảo hiểm y tế; khi Nghệ nhân qua đời, Nhà nước sẽ hỗ trợ chi phí mai táng; thăm hỏi dịp Tết: Nghệ nhân được thăm hỏi vào dịp Tết Nguyên đán… Nhà nước hỗ trợ chi phí cho Nghệ nhân tham gia hoạt động truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể, truyền dạy những người kế cận và đào tạo cho cộng đồng.

Cũng theo Nghị định số 215, câu lạc bộ, nhóm thực hành di sản văn hóa phi vật thể được hỗ trợ cho việc thành lập, tổ chức hoạt động khi bảo đảm các yêu cầu như có khả năng duy trì thực hành liên tục và tổ chức truyền dạy nhằm bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn; có chương trình, kế hoạch hoạt động cụ thể, thường xuyên ít nhất 1 kỳ sinh hoạt/1 tháng; có hồ sơ đề nghị thành lập của Ban Chủ nhiệm được Chủ tịch UBND xã, phường, đặc khu chấp thuận, phê duyệt… Câu lạc bộ, nhóm thực hành di sản văn hóa phi vật thể được hỗ trợ kinh phí khi thành lập mới để mua sắm nhạc cụ, đạo cụ, công cụ, đồ vật, đồ tạo tác phục vụ thực hành, truyền dạy, sáng tạo, trình diễn di sản văn hóa phi vật thể và kinh phí hoạt động. Trên thực tế, câu lạc bộ, nhóm thực hành di sản này chính là những “địa chỉ đỏ” để người yêu di sản văn hóa phi vật thể của cha ông tìm đến với nghệ nhân và để nghệ nhân có cơ hội trao truyền, tiếp tục “thắp lửa” cho tình yêu đó trường tồn.

Không riêng gì câu chuyện kinh nghiệm ở Bắc Ninh nói trên, hiện nay ở nhiều địa phương đã và đang có rất nhiều nỗ lực trong hoạt động thực hiện các chế độ đãi ngộ đối với nghệ nhân. Đơn cử như Thanh Hóa vừa chính thức công bố 3 thủ tục hành chính mới trong lĩnh vực di sản văn hóa thuộc thẩm quyền giải quyết của UBND cấp xã. Đây được xem là bước tiến quan trọng trong việc chăm lo đời sống, bảo đảm quyền lợi chính đáng cho các Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú. Cụ thể, theo Quyết định của Chủ tịch UBND tỉnh Thanh Hóa, từ ngày 17/9/2025, địa phương sẽ áp dụng đồng bộ 3 thủ tục mới gồm: thủ tục hưởng trợ cấp sinh hoạt hàng tháng đối với Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú; thủ tục cấp thẻ bảo hiểm y tế; và thủ tục thôi hưởng trợ cấp, bảo hiểm y tế khi có đề nghị. Tất cả đều được triển khai tại Trung tâm Phục vụ hành chính công các cấp và trên Cổng Dịch vụ công quốc gia.

Ảnh minh họa. (Nguồn: VGP)

Điểm đáng chú ý, thời hạn giải quyết các thủ tục được quy định rõ ràng: chỉ 5 ngày làm việc đối với hồ sơ trợ cấp hàng tháng, 15 ngày đối với hồ sơ thôi hưởng chế độ, trong khi thủ tục cấp thẻ bảo hiểm y tế được thực hiện theo quy định chung của pháp luật về bảo hiểm. Điều này giúp rút ngắn thời gian chờ đợi, tạo điều kiện thuận lợi cho nghệ nhân tiếp cận chính sách một cách minh bạch, kịp thời. Quyết định này được ban hành dựa trên Luật Di sản văn hóa (sửa đổi năm 2024) và Nghị định số 215/2025/NĐ-CP của Chính phủ về quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa.

Thanh Hóa hiện là tỉnh có số lượng lớn di sản văn hóa phi vật thể được công nhận trong Danh mục quốc gia và quốc tế. Nhiều loại hình nghệ thuật dân gian như hát ru, hò sông Mã, trò Xuân Phả, lễ hội Mường Xia, múa sạp của đồng bào Thái… đều gắn liền với tâm hồn, bản sắc và đời sống cộng đồng. Những di sản này chỉ thực sự sống động khi được các nghệ nhân trực tiếp truyền dạy, giữ “lửa”. Vì thế, việc ban hành thủ tục hành chính mới không chỉ mang ý nghĩa quản lý nhà nước mà còn là lời tri ân, sự cam kết đồng hành cùng nghệ nhân trong hành trình bảo tồn di sản…

Theo các số liệu được công bố gần nhất vào tháng 9/2022, Việt Nam đã phong tặng tổng cộng 131 Nghệ nhân Nhân dân và 1.750 Nghệ nhân Ưu tú. Chi tiết về các đợt phong tặng: Năm 2016 phong tặng 617 Nghệ nhân Ưu tú; năm 2019 phong tặng 66 Nghệ nhân Nhân dân và 570 Nghệ nhân Ưu tú; năm 2022 phong tặng 65 Nghệ nhân Nhân dân và 563 Nghệ nhân Ưu tú. Việc xét tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân và Nghệ nhân Ưu tú là sự ghi nhận của Đảng và Nhà nước đối với những đóng góp to lớn của các nghệ nhân trong việc gìn giữ, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc. Những danh hiệu này không chỉ động viên các nghệ nhân mà còn góp phần truyền dạy kiến thức, kỹ năng cho thế hệ trẻ, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa Việt Nam. Tuy nhiên, đây là số liệu tổng kết sau ba đợt xét tặng trước đó, có thể có những danh hiệu được bổ sung hoặc thay đổi kể từ đó, do đó con số chính xác có thể đã thay đổi.

Hồng Minh