Khí quyển 'no nước' đẩy mưa lũ lên mức kỷ lục

Trong vòng chưa đầy một năm, từ miền Đông nước Mỹ đến dải đất Đông Nam Á, hơn 40 trận mưa cực đoan quy mô lớn đã được ghi nhận - con số cao gấp đôi trung bình thập kỷ trước.

Tại châu Á, tháng 11/2025 nhiều con sông miền Trung Việt Nam vượt lũ lịch sử chỉ trong một đêm. Ở Nepal, lượng mưa dồn trong 24 giờ đạt mức chưa xuất hiện suốt nửa thế kỷ.

Ở châu Âu, Tây Ban Nha tiếp tục hứng thêm nhiều trận bão trong mùa xuân, cuốn trôi một cặp vợ chồng trên đường đi làm và một người đạp xe.

Tại Texas (Mỹ), trận mưa biến sông Guadalupe thành dòng thác lũ dữ trong tháng 7 đã khiến ít nhất 137 người thiệt mạng. Ở Pakistan, mùa mưa năm nay gây ngập lụt trên diện rộng, cướp đi hàng trăm sinh mạng, phần lớn là trẻ em.

Không phải những đám mây bão quen thuộc mà những dòng ẩm cực đại trong khí quyển hay nhiều người mô tả là "các dòng sông trên trời" đang trở thành mắt xích then chốt giải thích vì sao mưa lũ cực đoan xuất hiện dồn dập trên toàn cầu.

Phân tích dựa trên dữ liệu thời tiết hiện đại và mô hình máy tính cho thấy biến đổi khí hậu đang “siêu nạp” dòng chảy hơi nước trong bầu trời. Khi nhiệt độ toàn cầu tăng, bầu khí quyển trở nên “ướt” hơn, chứa nhiều hơi ẩm hơn để nuôi những cơn bão ngày càng dữ dội.

Chỉ trong 85 năm, lượng hơi nước di chuyển qua khí quyển Trái đất đã tăng 12%, theo Washington Post.

Những “vòi rồng nước” trong khí quyển

Theo các chuyên gia, chỉ số vận chuyển hơi nước tích hợp (IVT) được dùng để xác định nơi hơi nước tăng mạnh nhất, IVT càng cao thì xác suất mưa lớn gây thảm họa càng lớn.

Kể từ những năm 1990, IVT cực đại - tức dòng ẩm mạnh nhất mỗi năm - tăng trên phần lớn bề mặt Trái đất.

Tại Valencia (Tây Ban Nha), nước ấm lên nhanh ở Đại Tây Dương khiến IVT cực đại tăng 11,3% - gấp hơn ba lần mức trung bình toàn cầu. Tại Ấn Độ và dãy Himalaya, nhiệt độ tăng làm gió mùa mang nhiều hơi nước hơn, tăng từ 4,5% đến 9,9%. Ở Bắc Thái Bình Dương, các dòng hơi ẩm mạnh thổi vào Bắc Cực được cho là liên quan đến tốc độ nóng lên nhanh của khu vực này.

Nhiều địa phương tại Philippines ngập nặng sau cơn bão Kalmaegi và Fung-wong. Ảnh: Reuters.

Khi tăng nhiệt độ, không khí có thể giữ nhiều hơi ẩm hơn. Cụ thể, mỗi 1°C tăng lên, không khí chứa thêm 7% hơi nước trước khi bão hòa. Với nhiệt độ toàn cầu đã cao hơn thời kỳ tiền công nghiệp khoảng 1,3°C, khí quyển chứa nhiều nước hơn bao giờ hết, trở thành “vũ khí” cho các trận mưa cực đoan.

Nhưng độ ẩm cao mới chỉ là phần nổi của tảng băng. Sau khi bốc hơi, lượng nước khổng lồ đó cần gió để vận chuyển vào đất liền. Và theo các nhà khoa học, chính những dòng gió này cũng đang thay đổi một cách khó lường.

Khi một dải ẩm “siêu nóng - siêu ướt” từ đại dương tràn thẳng vào khu dân cư, điều xảy ra tiếp theo thường là kịch bản quen thuộc: mưa lớn bất thường, lũ dâng nhanh, và những cộng đồng bị cuốn vào vòng xoáy thiên tai chỉ trong vài giờ.

Khi nước trên trời trở thành thảm họa dưới đất

Thực tế, hơi ẩm trong khí quyển đã tồn tại từ khi đại dương hình thành. Những “dòng sông trên trời” ở mức độ vừa phải thậm chí rất quan trọng, chúng cung cấp tới 50% lượng mưa hàng năm cho nhiều địa phương, nuôi dưỡng hệ sinh thái và nông nghiệp cho vùng đó.

Tuy nhiên, như nhà khoa học khí hậu Christine Shields cảnh báo: “Vấn đề nằm ở những phiên bản cực đoan. Và chính biến đổi khí hậu khiến những cực đoan ấy xuất hiện nhiều hơn”.

Một số trận lũ lụt nghiêm trọng nhất năm 2024 có liên quan đến luồng hơi ẩm cực mạnh. Biểu đồ: Washington Post.

Phân tích của các chuyên gia khí tượng cho thấy hầu hết vùng đất lớn trên thế giới đang chứng kiến dòng ẩm cực đại tăng mạnh. Ở Tây Phi, Địa Trung Hải, Đông Nam Á và Bắc Âu, IVT cực đại tăng trên 15% chỉ trong 30 năm.

Năm 2024 và năm 2025, nhiều thảm họa tồi tệ nhất đều xảy ra đúng tại các vùng có IVT tăng nhanh nhất. Việt Nam - Myanmar - Thái Lan: nơi siêu bão Yagi khiến hơn 600 người thiệt mạng, các dòng ẩm cực đại tăng 4,4%-6,6% trong ba thập kỷ.

Gần đây hơn, những cơn bão liên tiếp như Ragasa, Bualoi, Kalmaegi, Fung-wong cũng liên tiếp đổ bộ, gây mưa lớn và ngập lụt nặng nề tại nhiều địa phương của Việt Nam, Philippines,...

Giữa tháng 11/2025, Thái Lan cũng trải qua trận lũ lớn, trong khi mưa lớn dồn dập từ Quảng Ngãi, Khánh Hòa đến Đắk Lắk (Việt Nam) khiến nhiều tuyến sông vượt lũ lịch sử.

Nepal, nơi hứng trận mưa mạnh nhất hơn nửa thế kỷ, ghi nhận dòng ẩm tăng gần gấp ba lần mức trung bình toàn cầu.

Những dòng ẩm này hoạt động như “vòi rồng áp lực cao”, gom hơi nước từ đại dương rồi dồn thẳng vào đất liền. Trong 30 năm qua, các luồng ẩm mạnh nhất (top 10%) liên quan đến hơn 1/3 số ngày mưa cực lớn (top 5%) trên toàn cầu.

Theo chuyên gia Jason Cordeira thuộc Viện Hải dương học Scripps, kết quả phân tích “chỉ ra nơi nào sự kết hợp giữa hơi ẩm dồi dào và dòng khí quyển biến đổi sẽ làm mưa cực đoan tăng mạnh nhất”.

Mưa lớn gây ngập lụt nặng tại Khánh Hòa. Ảnh: Quỳnh Danh.

Việc dự báo trở nên khó khăn hơn

Dù ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy Trái đất ấm lên kéo theo các cơn bão lớn và mưa cực đoan xuất hiện thường xuyên hơn, việc dự báo chính xác nơi nào sẽ bị ảnh hưởng nặng nhất vẫn là bài toán nan giải.

Dẫu vậy, giới khoa học vẫn tìm thấy một điểm tựa quan trọng: xác định nơi nào có “nhiên liệu cho bão” - tức hơi ẩm - đang tăng lên mạnh nhất. Đây được coi là chìa khóa để xác định các khu vực có nguy cơ hứng chịu lũ lớn trong tương lai gần.

Bởi lẽ, hơi ẩm chỉ là điều kiện cần; để mưa thực sự xảy ra, bầu khí quyển còn phải có một “cú hích” như một đợt không khí lạnh tràn xuống hay địa hình núi ép khối khí bốc lên, nguội lại và ngưng tụ thành mưa.

Tuy nhiên, khi Trái đất tiếp tục nóng lên vì khí thải từ hoạt động của con người, tất cả những điều kiện cần và đủ để tạo ra mưa cực đoan đều trở nên dễ dàng hội tụ hơn. Đó là lý do các chuyên gia cảnh báo lũ lụt dữ dội sẽ còn tiếp diễn và ngày càng khó lường.

Và những cảnh báo ấy đang hiện hình ngay trong năm nay. Ảnh vệ tinh cho thấy trên bầu trời, các dòng hơi nước trong khí quyển tiếp tục gia tăng mạnh mẽ.

Phân tích dữ liệu cho thấy trong 8 tháng đầu năm 2025, lượng hơi nước được vận chuyển trong bầu khí quyển đã đạt mức cao nhất kể từ khi con người bắt đầu theo dõi, thậm chí vượt cả kỷ lục của năm 2024.

Những khu vực ghi nhận mức tăng mạnh nhất gồm miền đông và trung nước Mỹ, vùng Caribe, một phần Nam Mỹ và dải Nam - Đông Á.

Trong khi đó, dưới mặt đất, những cộng đồng vừa trải qua lũ lụt, những con sông đã chạm đỉnh lịch sử và những vùng đất mới tan hoang đang hồi sinh trong lo lắng.

Một thế giới đầy bất an vẫn dõi theo bầu trời, chờ đợi và hy vọng rằng trận lũ tiếp theo sẽ không ập đến quá bất ngờ.

Phương Linh