Khi thiếu thốn làm động lực cho sáng tạo

Nghịch lý "ít hơn là nhiều hơn"

Ông Navi Radjou, nhà tư tưởng về đổi mới sáng tạo tại Thung lũng Silicon và thành viên Hội đồng tương lai toàn cầu của Diễn đàn Kinh tế thế giới bắt đầu hành trình của mình tại Đông Nam Á cách đây tròn 30 năm. Ba thập kỷ trước, ông đến khu vực này để hỗ trợ xây dựng nền tảng khoa học và công nghệ cho các quốc gia như Thái Lan. Giờ đây, khi chuẩn bị bước sang tuổi 55, ông cho rằng góc nhìn về R&D đã thay đổi sâu sắc theo thời gian.

Sinh ra và lớn lên tại Pondicherry là một vùng đất khan hiếm tài nguyên ở miền Nam Ấn Độ, ông Radjou từ nhỏ đã học được rằng sự thiếu thốn có thể là mảnh đất màu mỡ cho sáng tạo.

Cùng với bạn bè, ông đã chơi cricket với những vật dụng tự chế và học cách xoay xở để sống tốt hơn với ít hơn. Quan điểm “ít hơn là nhiều hơn” đã ăn sâu vào tư duy của ông suốt hai thập kỷ đầu đời.

Ông Navi Radjou, nhà tư tưởng về đổi mới sáng tạo tại Thung lũng Silicon và thành viên Hội đồng tương lai toàn cầu của Diễn đàn Kinh tế thế giới. Ảnh: Thạch Thảo

Tuy nhiên, mong muốn khám phá miền đất hứa đã đưa ông đến Mỹ vào năm 1999. Tại một nơi đầu tư rất mạnh cho nghiên cứu và phát triển (R&D) như thung lũng Silicon, ông trải qua 12 năm giữa một thế giới của sự dư thừa. Dù vậy, ông sớm nhận ra rằng chi tiêu lớn cho R&D không đồng nghĩa với hiệu quả cao. Một nghiên cứu từ năm 2004 của Strategy+Business đã chỉ ra, không có mối liên hệ rõ ràng giữa mức chi R&D và hiệu quả tài chính của doanh nghiệp hay quốc gia.

Ví dụ điển hình là ngành dược phẩm Mỹ. Trong ba thập kỷ, chi phí R&D đã tăng gấp 10 lần nhưng lợi tức đầu tư lại giảm mạnh, thậm chí gần bằng 0 trong những năm gần đây. Trong khi đó, hệ thống chăm sóc sức khỏe Mỹ dù chi tiêu cao nhất thế giới trên đầu người vẫn ghi nhận tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh cao và tuổi thọ không cải thiện. Khoảng một nửa dân số Mỹ sống chung với ít nhất một bệnh mãn tính.

Thất vọng trước những giới hạn của sự dư thừa, ông Radjou quyết định quay trở lại khám phá tinh thần sáng tạo từ khan hiếm. Trong khi các lồng kính để cứu sống trẻ sinh non ở Mỹ lên tới 20 nghìn USD thì thiết bị giữ ấm di động mang tên Embrace do năm sinh viên Stanford phát triển ở Ấn Độ trị giá chỉ 200 USD đã cứu sống hàng trăm nghìn trẻ sinh non trên toàn thế giới.

Các sinh viên xuất sắc du học ở Mỹ cũng đang quay trở lại Ấn Độ để dùng tri thức giải quyết các bài toán của đất nước. Như Harish Hande, một nhà khoa học Ấn Độ trở về từ Mỹ để cung cấp điện mặt trời cho hơn 1 triệu hộ dân nghèo ở Ấn Độ, kể cả những nơi vùng sâu vùng xa.

“Đổi mới tiết kiệm không đồng nghĩa với công nghệ thấp”, ông Navi nhấn mạnh trong Diễn đàn R&D Việt Nam 2025 do AVSE Global phối hợp cùng UBND tỉnh Ninh Bình tổ chức.

Ấn Độ là ví dụ điển hình khi có thể đạt được những thành tựu khoa học lớn với chi phí rất thấp. Vào tháng 9/2015, NASA đã đưa tàu MAVEN vào quỹ đạo sao Hỏa với chi phí 670 triệu USD từ ngân sách liên bang Mỹ. Cùng tuần đó, Tổ chức Nghiên cứu không gian Ấn Độ (ISRO) cũng đưa tàu Mangalyaan vào quỹ đạo sao Hỏa với chi phí chỉ 74 triệu USD, bằng 1/10 chi phí của NASA. Tương tự, vào năm 2023, Ấn Độ đã đổ bộ thành công xuống Mặt Trăng với ngân sách chỉ 75 triệu USD. Với nguồn lực hạn chế nhưng khát vọng lớn, không gian sáng tạo tại các quốc gia như Ấn Độ gần như vô tận.

Sáng tạo tiết kiệm, linh hoạt và bền vững

Từ những quan sát và trải nghiệm, ông Navi đề xuất một mô hình R&D mới cho thế kỷ 21, trong đó ba yếu tố then chốt là tiết kiệm, linh hoạt và bền vững.

Mô hình R&D mới đề cao tính tiết kiệm, linh hoạt và bền vững

Thứ nhất, ông cho rằng tiết kiệm không có nghĩa là cắt giảm chất lượng mà là sử dụng thông minh những gì sẵn có.

Tại Anh, căn bệnh suy tim khiến chính phủ phải chi khoảng 2 tỷ bảng Anh mỗi năm do bệnh nhân nhập viện khẩn cấp. Startup Heartfelt Technologies có trụ sở tại Đại học Cambridge đã phát triển một thiết bị đặt cạnh giường ngủ, có khả năng chụp ảnh bàn chân người bệnh mỗi sáng khi họ thức dậy. Hệ thống sẽ so sánh hình ảnh bàn chân theo thời gian để phát hiện tình trạng sưng vốn được coi là dấu hiệu sớm của suy tim. Khi phát hiện bất thường, thiết bị sẽ tự động gửi cảnh báo đến bác sĩ để kịp thời can thiệp và kê đơn, giúp người bệnh tránh phải nhập viện khẩn cấp.

Đây cũng là cách tiếp cận được Ủy ban châu Âu khuyến khích trong báo cáo năm 2016 thuộc dự án Horizon với định hướng xây dựng "kinh tế tri thức tuần hoàn". Tri thức được tái sử dụng như vật liệu trong nền kinh tế tuần hoàn. Ông Navi cho rằng, Việt Nam có thể trở thành quốc gia tiên phong theo hướng này.

Đơn giản hóa quy trình và sản phẩm cũng là một hướng hiệu quả. Trung tâm R&D của Renault tại Chennai, Ấn Độ đã phát triển mẫu xe Kwid vào năm 2015 với chi phí R&D thấp hơn ba lần và thời gian triển khai nhanh gấp đôi so với tại Pháp. Chiếc xe có giá chỉ 3.500 euro. Đáng chú ý, nền tảng kỹ thuật này sau đó được tái sử dụng để phát triển mẫu xe điện Dacia Spring tại châu Âu, giúp Renault cạnh tranh trực tiếp với các hãng xe điện giá rẻ đến từ Trung Quốc như BYD và Xiaomi.

Thứ hai, tính linh hoạt trong R&D không chỉ dừng lại ở việc kết nối giữa giới học thuật và doanh nghiệp, mà cần tiến đến cùng làm việc, cùng chia sẻ không gian và cùng giải quyết vấn đề. Thay vì những hợp tác rời rạc và mang tính hình thức, mô hình R&D linh hoạt đòi hỏi sự tích hợp thực chất ngay từ đầu.

Công ty Saint Gobain của Pháp đã áp dụng mô hình này từ năm 2012 bằng cách đặt trung tâm nghiên cứu ngay trong khuôn viên của Viện Công nghệ Ấn Độ, một trong những trường kỹ thuật hàng đầu châu Á. Việc chia sẻ không gian giúp các kỹ sư của doanh nghiệp và các nhà khoa học trong trường có thể tương tác hằng ngày, từ đó rút ngắn đáng kể khoảng cách từ nghiên cứu cơ bản đến ứng dụng thực tiễn.

Một trong những sản phẩm họ cùng phát triển là giải pháp cải tạo mặt dựng kính, từ loại một lớp thành hai hoặc ba lớp chỉ trong vòng một cuối tuần, với chi phí rẻ hơn ba lần so với phương pháp thông thường. Saint Gobain hiện coi trung tâm này như một điểm tựa chiến lược để phát triển các giải pháp tiết kiệm năng lượng cho vùng khí hậu nhiệt đới.

Tiết kiệm không có nghĩa là cắt giảm chất lượng mà là sử dụng thông minh những gì sẵn có.

Ông Navi Radjou

- Nhà tư tưởng về đổi mới sáng tạo tại Thung lũng Silicon, thành viên Hội đồng tương lai toàn cầu của Diễn đàn Kinh tế thế giới

Bền vững là trụ cột cuối cùng với những cách tiếp cận mới như xây dựng trung tâm R&D giữa thiên nhiên hay hợp tác với cộng đồng bản địa để phát triển các sản phẩm sinh học giá trị cao.

Brazil là ví dụ điển hình khi xây dựng công viên khoa học và công nghệ Guamá nằm giữa rừng Amazon. Công viên này tập hợp ba trường đại học lớn cùng khoảng 40 doanh nghiệp cùng nghiên cứu các sản phẩm từ rừng để chuyển hóa thành các sản phẩm có giá trị cao.

Trong đó, thương hiệu mỹ phẩm Natura đã hợp tác với các cộng đồng bản địa trong rừng Amazon để khai thác bền vững hạt cây Murumuru. Từ nguồn nguyên liệu tự nhiên này, họ phát triển một dòng sản phẩm chăm sóc tóc với giá trị thương mại cao mà vẫn tôn trọng hệ sinh thái bản địa.

Mô hình này là một phần của nền kinh tế sinh học đang nổi lên mạnh mẽ và được dự báo sẽ đạt quy mô khoảng 10 ngàn tỷ USD trong vòng một thập kỷ tới. Trung Quốc đã công bố kế hoạch 5 năm nhằm trở thành quốc gia dẫn đầu toàn cầu trong lĩnh vực này.

“Việt Nam đang đứng trước một cơ hội lịch sử. Không chỉ là bước nhảy cóc mà còn là khả năng mở đường cho một mô hình R&D mới mang tính tiết kiệm, linh hoạt và bền vững”, ông Navi nhận định.

Quỳnh Chi