Khi văn hóa truyền thống trở thành ý tưởng sáng tạo khoa học - kỹ thuật
Lào Cai hội tụ hơn 30 dân tộc, sở hữu hơn 500 di sản văn hóa phi vật thể. Chính sự đa dạng và sâu sắc này đã trở thành chất liệu quý giá để học sinh khám phá, nghiên cứu và phát triển các ý tưởng mới.
Thay vì coi văn hóa dân gian chỉ là di sản tĩnh, tại nhiều trường học, giáo viên và học sinh ở tỉnh Lào Cai đang biến những phong tục, tập quán, làn điệu, nghề truyền thống thành nguồn cảm hứng cho các dự án khoa học - kỹ thuật (KHKT), đặc biệt trong lĩnh vực khoa học xã hội. Những dự án này không chỉ giúp học sinh thấu hiểu, trân trọng di sản văn hóa mà còn tạo ra các giải pháp thực tiễn, góp phần gìn giữ văn hóa, giải quyết các vấn đề xã hội.
Tại Cuộc thi sáng tạo KHKT cấp tỉnh dành cho học sinh trung học năm học 2024 - 2025, Dự án “Bảo tồn, lưu giữ các điệu múa của dân tộc Cao Lan xã Tân Hương” của 2 học sinh là Lạc Thị Như Quỳnh (10C1) và Nguyễn Hồng Ngọc (10A1), Trường THPT Cảm Ân đã xuất sắc giành giải Ba. Thực hiện Dự án, 2 học sinh đã tập trung ghi lại, hệ thống hóa các điệu múa truyền thống, đồng thời xây dựng phương án bảo tồn thông qua việc số hóa tư liệu, tổ chức các lớp truyền dạy cho thế hệ trẻ và lồng ghép múa dân tộc vào các sự kiện văn hóa - du lịch địa phương.
Bằng cách sử dụng công cụ ghi hình, phân tích động tác và thiết kế giáo án dạy múa, dự án minh chứng rằng công nghệ đơn giản có thể là công cụ mạnh mẽ để lưu giữ nghệ thuật truyền miệng trước nguy cơ mai một.
Cô Lê Minh Ngọc - giáo viên trực tiếp hướng dẫn các em thực hiện dự án, chia sẻ: Tuy không phải là người dân tộc Cao Lan nhưng qua nhiều năm công tác trên địa bàn, tôi cũng có những hiểu biết nhất định về văn hóa bản địa. Với vai trò người hướng dẫn đồng hành, tôi giúp các em về phương pháp nghiên cứu, đề xuất giải pháp. Tôi rất vui mừng khi các em biết trân trọng và gìn giữ văn hóa dân tộc, để từ đó phát triển văn hóa bản địa lên tầm cao mới. Khi tham gia dự án cùng các em, tôi cũng thêm một lần được nghiên cứu sâu hơn về văn hóa dân tộc Cao Lan.
Cũng tại cuộc thi đó, Dự án “Giải pháp phát huy giá trị nghề rèn thủ công truyền thống của người Mông huyện Mù Cang Chải gắn với phát triển du lịch bền vững” của 2 em học sinh (lớp 11A4) là Phạm Việt Khánh Ly và Giàng A Lâu, Trường THPT Mù Cang Chải đã xuất sắc giành giải Nhì. Dự án này không chỉ là khảo sát nghề rèn truyền thống của người Mông mà còn đề xuất giải pháp kết nối nghề với phát triển du lịch bền vững. Học sinh đã tiến hành phỏng vấn nghệ nhân, ghi nhận kỹ thuật rèn, phân tích chuỗi giá trị và đề xuất mô hình du lịch trải nghiệm kết hợp đào tạo nghề. Các giải pháp bao gồm việc tạo gian rèn thuyết minh cho du khách, các buổi workshop. Điểm mạnh của dự án là tính khả thi cao và hiệu quả kép, vừa giúp duy trì nghề truyền thống vừa tạo nguồn thu bền vững cho cộng đồng.
Lào Cai hội tụ hơn 30 dân tộc, sở hữu hơn 500 di sản văn hóa phi vật thể. Chính sự đa dạng và sâu sắc này đã trở thành chất liệu quý giá để học sinh khám phá, nghiên cứu và phát triển các ý tưởng mới. Thay vì coi văn hóa truyền thống là điều gì đó xa xưa, cần được “bảo tồn” thụ động, các em đã chủ động “tái tạo” và “làm mới” bằng lăng kính khoa học.
Việc khuyến khích học sinh tìm hiểu văn hóa không chỉ giúp các em hiểu sâu hơn về di sản của cha ông mà còn rèn luyện tư duy phản biện, khả năng phân tích và tổng hợp thông tin. Từ những quan sát về đời sống sinh hoạt, sản xuất, tín ngưỡng của cộng đồng, các em đã đặt ra những câu hỏi khoa học và tìm kiếm lời giải đáp thông qua các phương pháp nghiên cứu bài bản. Đây chính là cầu nối quan trọng giữa tri thức truyền thống và khoa học, tạo ra những giải pháp thực tiễn cho các vấn đề xã hội hiện nay.
Tại Cuộc thi KHKT dành cho học sinh trung học cấp tỉnh năm học 2024 - 2025 khu vực tỉnh Yên Bái (cũ), lĩnh vực khoa học xã hội đã ghi nhận 10/83 giải trao cho các dự án khai thác văn hóa truyền thống - tín hiệu cho thấy sức sống và tính ứng dụng của các đề tài này. Những dự án về văn hóa cho thấy kết nối văn hóa truyền thống với KHKT mang lại nhiều lợi ích. Đó là tăng cường nhận thức di sản, phát triển năng lực nghiên cứu, gắn kết nhà trường - cộng đồng, bởi dự án đòi hỏi sự hợp tác với nghệ nhân, già làng, chính quyền địa phương - từ đó tạo cầu nối thực tế giữa nhà trường và xã hội.
Khi văn hóa truyền thống được nhìn nhận như nguồn sáng tạo KHKT sẽ trở thành cầu nối giữa quá khứ và tương lai - giúp học sinh rèn luyện phương pháp khoa học và đóng góp vào giải pháp thực tế, từ đó góp phần gìn giữ và phát huy.
