Khiên trong đời sống của đồng bào Ca Dong

Già An thực hiện các động tác múa khiên. Ảnh: Nguyễn Văn Sơn

Theo già An, với đồng bào Ca Dong từ lâu sinh sống trong môi trường rừng núi, khiên được xem là loại vũ khí tự vệ không thể thiếu của đồng bào nơi đây. Khiên luôn là điều quan tâm thường trực và ưu tiên hàng đầu của đàn ông và thanh niên trai tráng của dân tộc Ca Dong thuở xưa. Khiên như báu vật, từ lâu đã ăn sâu vào tiềm thức trong cộng đồng người Ca Dong. Khiên đã trở thành biểu tượng cho tinh thần thượng võ bảo vệ thôn, làng của các chàng trai Ca Dong dũng cảm. Nó còn là vật bất ly thân, không người đàn ông hay thanh niên Ca Dong nào mà không có khiên, không làng Ca Dong nào lại thiếu khiên treo trên vách nhà rông, vừa để trai làng tập luyện phòng khi gặp hiểm họa không lường trước.

Theo tìm hiểu chúng tôi, để làm ra được một bộ khiên mất rất nhiều công đoạn và phải tuân thủ các luật tục của tộc người Ca Dong một cách nghiêm ngặt. Khiên được làm từ gỗ nguyên thân và sử dụng các dụng cụ như dao, rìu, đục... Người chịu trách nhiệm cúng khiên phải là người lớn tuổi nhất trong gia đình hoặc mời già làng thực hiện nghi thức cúng khiên bằng việc lấy tiết gà bôi lên miếng gỗ làm khiên để cầu mong thần linh che chở và ban những điều may mắn khi sử dụng khiên.

Khiên có dáng tựa hình thoi, dài từ 65-70cm, rộng từ 30-35cm. Phía ngoài bịt da trâu, lấy từ lễ hiến sinh trâu sau khi cộng đồng thực hiện nghi lễ ăn mừng lúa mới của làng. Bên trong khiên có 2 quay móc vòng cung bằng cây mây được gắn chặt vào miếng gỗ có hình bán nguyệt để dễ dàng luồn tay vào khi sử dụng. Đi kèm khiên là một con dao có lưỡi bằng sắt dát mỏng, nhọn, sắc bén, có cán bằng gỗ xoài, dài khoảng 70cm. Ở phần giữa cán dao có một cái khâu bằng kim loại dùng để giữ chặt lưỡi dao. Phần trên cán dao có một cái khâu bằng sắt để giữ đầu cán và một cây sắt nhỏ dài khoảng 2cm, trên đó có dây đeo bằng sợi mây thắt kiểu con tít.

Được biết, tộc người Ca Dong thuở xưa ở nhà thì tổ chức bố phòng. Khi chọn đất lập làng, người Ca Dong cũng tính toán đến điều kiện địa hình thuận tiện cho việc bố trí phòng thủ. Người Ca Dong chặt cây rào xung quanh làng, có đào hào và cắm chông thò, cạm bẫy. Trên cổng vào làng, có treo mỏ bằng ống tre để báo động. Mỗi làng đều tổ chức đội tự quản gồm những thanh niên trai tráng khỏe mạnh, mưu trí, dũng cảm để tự vệ dưới sự chỉ huy của già làng. Khiên rất quan trọng để phòng vệ bản thân mọi lúc, mọi nơi, phòng ngừa mối đe dọa từ thú rừng hay chống lại các thế lực tấn công từ bên ngoài vào làng.

Già An cho chúng tôi biết thêm: Trước đây, khi đi rừng, đi rẫy hay đi đâu xa, đàn ông thường mang theo giáo, mác, ná và khiên. Còn với phụ nữ, những em nhỏ Ca Dong khi theo mẹ, anh chị đi rừng tìm nấm, bẻ măng, lên rẫy... cũng mang theo rựa, dao phát rẫy để đề phòng bất trắc xảy ra. Từ xưa đến nay, người Ca Dong dùng khiên làm vũ khí tự vệ đi đôi với cách thức phòng thủ, chứ chưa hề dùng để giải quyết mâu thuẫn trong cộng đồng Ca Dong với nhau. Có lẽ, quá trình sử dụng khiên, đàn ông Ca Dong hiểu rằng, cần phải có cách phòng vệ tốt thì khiên mới đem lại hiệu quả.

Trước đây, ở vùng đồng bào dân tộc Ca Dong sinh sống trên huyện Bắc Trà My thì khiên vẫn còn được người Ca Dong sử dụng như đạo cụ tham gia những điệu múa cồng chiêng của nam nữ Ca Dong trong các lễ hội truyền thống của làng như: Lễ mừng chiến thắng, lễ trưởng thành, lễ ăn trâu huê mừng được mùa, lễ cúng bến nước... Điệu múa khiên thể hiện tư thế dũng mãnh của các chàng trai. Lúc chống đỡ, khi tấn công, tay cầm dao, tay cầm khiên vung lên đưa xuống nhịp nhàng.

Nhịp điệu lúc múa khiên nhằm giúp cho lễ hội thêm rộn ràng, sôi động, còn mục đích sâu xa là tạo ý thức trong phòng vệ cho mọi thành viên trong cộng đồng làng tộc người Ca Dong. Muốn hiểu về một chàng trai Ca Dong, hãy quan sát cách múa khiên của họ. Điệu múa khiên giúp cho thế hệ trẻ Ca Dong hiểu ông bà mình đã đối phó với thế lực từ bên ngoài, với thú dữ để tự bảo vệ bản thân, bảo vệ thôn, làng như thế nào.

Trước khi chia tay già An để về xuôi, già An bảo với chúng tôi rằng, ngày nay, việc chế tác cũng như sử dụng khiên của người Ca Dong hầu như không còn nữa. Đây là khiên đã gắn bó với già An với bao kỷ niệm buồn vui cùng dân làng trên hành trình lập làng, dời làng từ những năm còn sinh sống trên tận những ngọn núi cao. Già An đã quyết định tặng lại khiên này cho Bảo tàng tỉnh Quảng Nam để lưu giữ và phục vụ trưng bày lâu dài. Còn với chúng tôi, những người làm công tác văn hóa rất vui mừng vì đã có thêm hiện vật dân tộc học của đồng bào Ca Dong quý hiếm, góp phần làm phong phú hơn trong kho tàng văn hóa vật thể, phi vật thể trong bức tranh tổng thể 54 dân tộc Việt Nam.

Nguyễn Văn Sơn