'Khoảng trống' phê bình văn học thiếu nhi

Không có đội ngũ phê bình văn học thiếu nhi?

Theo một số nghiên cứu đã được công bố, cùng với sự ra đời của NXB Kim Đồng - một đơn vị “chuyên trách” về sách thiếu nhi - bắt đầu có những bài nghiên cứu phê bình văn học thiếu nhi trong nước và nước ngoài để làm tài liệu tham khảo đối với những người sáng tác cho thiếu nhi.

Trong khoảng 20 năm đầu từ khi ra đời, NXB Kim Đồng là một “địa chỉ đỏ”, là cái nôi để dòng văn học dành cho thiếu nhi của Việt Nam hình thành, phát triển rực rỡ với nhiều tác phẩm ghi dấu trong lòng bạn đọc như “Quê nội” (Võ Quảng), “Đội du kích thiếu niên Đình Bảng” (Xuân Sách), “Đất rừng phương Nam” (Đoàn Giỏi), “Kim Đồng” (Tô Hoài), “Tuổi thơ dữ dội” (Phùng Quán), “Búp sen xanh” (Sơn Tùng)...

Một trong những hội thảo về lý luận phê bình văn học gần đây được tổ chức quy mô, nhưng chủ đề về văn học thiếu nhi hoàn toàn vắng bóng.

Sau này, cuốn “Bàn về văn học thiếu nhi” (NXB Kim Ðồng, 1982) đã đánh dấu mốc quan trọng trong công tác nghiên cứu, tổng kết một chặng đường văn học dành cho thiếu nhi một cách rộng rãi. Sau đó, các hội thảo về văn học thiếu nhi do NXB Kim Ðồng phối hợp với Viện Văn học và Hội đồng Văn học thiếu nhi (sau đổi thành Ban Văn học thiếu nhi), Ủy ban Bảo vệ, chăm sóc thiếu nhi tổ chức đã góp phần thúc đẩy công việc sáng tác và tạo được sự chú ý của công chúng đối với văn học thiếu nhi, bao gồm cả người sáng tác và người đọc.

Hệ thống các đầu sách về lý luận phê bình văn học thiếu nhi được xuất bản bởi NXB Kim Đồng sau đó có thể kể đến là: “Đôi điều tâm đắc” (1985) của tác giả Vũ Ngọc Bình; các tác phẩm: “Mười năm ghi nhận” (1997), “Từ mục đồng đến Kim Đồng” (2002), “Mai kia đi hết con đường” (2007) và “Văn học thiếu nhi - Nửa thế kỷ một con đường” (2012) của nhà văn Văn Hồng; “Nguyễn Nhật Ánh - Hoàng tử bé trong thế giới tuổi thơ” (Lê Minh Quốc biên soạn, 2012)... Tuy nhiên, có thể thấy rõ, về tổng thể những bài viết, công trình nghiên cứu, sách vở được công bố dưới dạng phê bình tiểu luận về đề tài văn học thiếu nhi dường còn quá ít ỏi.

Những năm 90 của thế kỷ trước, với sự thay đổi căn bản trong đời sống xã hội, văn học thiếu nhi Việt Nam gặp phải những khó khăn đáng kể khi cơn bão sách dịch và truyện tranh “đổ bộ” vào Việt Nam một cách ồ ạt. Có quãng thời gian, trên văn đàn, số tác phẩm dành cho thiếu nhi được xuất bản khá ít, trừ một số tên tuổi chuyên nghiệp quen thuộc như Nguyễn Nhật Ánh, Trần Đức Tiến, Trần Hoài Dương, Bùi Chí Vinh...

Sau năm 2000, đời sống văn học thiếu nhi mới có sự phục hồi và khoảng 10 năm trở lại đây, với sự “nở rộ” các cuộc thi viết cho thiếu nhi được tổ chức liên tục trong thời gian qua, đã thu hút được nhiều cây bút tham gia, trong đó có nhiều tác giả trẻ, tạo nên một hiệu ứng tích cực trong đời sống. Đây thực sự là tín hiệu đáng mừng đối với một đất nước có tới 100 triệu dân và mỗi năm có tới trên dưới 1 triệu đứa trẻ ra đời.

Tuy có bề dày hàng trăm năm, nhưng từ nhiều năm trước, dường như văn học thiếu nhi ít được quan tâm, thậm chí còn bị xem là “chiếu dưới”. Thế nhưng, gần đây, với những giải thưởng tôn vinh giá trị, có sức lan tỏa lớn cùng sự quan tâm của các đơn vị làm sách, hội nghề nghiệp đã tạo cho văn học thiếu nhi một vị thế xứng đáng hơn.

Sự tham gia ngày càng đông đảo của các tác giả viết cho thiếu nhi, sự tích cực của các đơn vị xuất bản trong vai trò “bà đỡ” đã mang đến cho trẻ em nhiều cơ hội lựa chọn tác phẩm đa dạng đề tài và cách tiếp cận. Nhưng, thực sự, đời sống của dòng văn học thiếu nhi sẽ không toàn diện, mất cân đối nếu như thiếu vắng đi tiếng nói của các nhà phê bình.

Làm gì với “khoảng trống” phê bình văn học thiếu nhi

Đương nhiên, phê bình văn học luôn phải có “độ lùi” đối với đời sống văn học. Tuy vậy, với những thành tựu đã được ghi nhận của văn học thiếu nhi trong những năm gần đây, có lẽ rất cần có một sự tổng kết, đánh giá hay một hội thảo chuyên biệt về đề tài thiếu nhi để bớt đi “khoảng trống vô hình” đã tồn tại suốt nhiều năm qua.

Theo thống kê chưa đầy đủ của nhà phê bình Hoàng Đăng Khoa, từ tháng 10/2020 đến cuối tháng 2/2022, có khoảng gần 80 đầu sách nghiên cứu phê bình văn học được in ấn, xuất bản nhưng không có cuốn nào là nghiên cứu phê bình văn học thiếu nhi. Tuy nhiên, một tín hiệu khả quan đã xuất hiện trong 3 năm trở lại đây: đã có “lác đác” một số tác phẩm phê bình văn học thiếu nhi xuất hiện.

Năm 2023, xuất hiện 2 ấn phẩm nghiên cứu, phê bình văn học thiếu nhi là “Dòng chảy lấp lánh” (NXB Kim Đồng) của TS. Nguyễn Thanh Tâm (bút danh Thanh Tâm Nguyễn) và “Văn học thiếu nhi Việt Nam - Khảo luận và chân dung” (NXB Hội Nhà văn) của TS. Nguyên An. Trong đó, “Dòng chảy lấp lánh” được trao giải Tác phẩm xuất sắc của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam.

Cuốn sách phê bình về văn học thiếu nhi của nhà văn Văn Thành Lê vừa ra mắt tháng 6/2025.

Năm 2024, “Từ bước chân Dế Mèn” (NXB Khoa học xã hội) là sự tiếp nối các công trình mà TS. Lê Nhật Ký đã công bố trước đây, cung cấp cái nhìn chân thực về văn học thiếu nhi, đặc biệt là thể loại truyện đồng thoại. Sách tập hợp 27 bài viết, được ông chọn lọc từ hơn 30 bài tham luận tại nhiều hội thảo quốc gia, quốc tế và tiểu luận từng công bố trên các tạp chí khoa học.

Đóng góp lớn nhất của “Từ bước chân Dế Mèn” chính là tác giả đã mang đến cái nhìn toàn cảnh, từ sự hình thành, phát triển đến tiếp nối của thể loại được xem là “đặc sản” của văn học thiếu nhi Việt Nam, đó là truyện đồng thoại. Mới đây (tháng 6/2025), nhà văn Văn Thành Lê, một tác giả trẻ có nhiều gắn bó với đề tài thiếu nhi đã ra mắt cuốn “Văn học thiếu nhi Việt Nam đầu thế kỷ 21 - Điều đọng lại trong con mắt nhắm”, đem đến một cái nhìn đa chiều về văn học thiếu nhi trong 20 năm qua.

Nhà văn Văn Thành Lê trong cuốn sách phê bình văn học thiếu nhi của mình đã cho rằng: “Ở hầu hết các hội thảo văn học, hội nghị lý luận phê bình, đều vắng bóng tham luận về văn học thiếu nhi. Gần và quy mô nhất, là Hội nghị Lý luận phê bình văn học lần thứ V “50 năm văn học Việt Nam từ 1975: Thành tựu và xu thế” do Hội Nhà văn Việt Nam, Hội đồng Lý luận phê bình văn học nghệ thuật Trung ương và NXB Giáo dục Việt Nam phối hợp tổ chức vào tháng 11/2024, một lần nữa văn học thiếu nhi... đứng ngoài, dù kỷ yếu nặng trịch hơn 450 trang in khổ lớn gồm các báo cáo đề dẫn và 44 tham luận...”.

Từ đó, nhà văn Văn Thành Lê đi đến nhận định: “Có thể hình dung hoạt động nghiên cứu phê bình văn học ở ta không đến mức ảm đạm, nhưng riêng nghiên cứu phê bình văn học thiếu nhi thì có khi hơn cả mức hoang vắng, là hoang lạnh. Tính tổng cộng những đầu sách liên quan đến phê bình văn học thiếu nhi từ trước đến nay đã xuất bản chắc chắn không quá con số 50, nghĩa là không bằng số đầu sách nghiên cứu phê bình trong riêng năm 2023...”.

Thay lời kết

Như trên đã nói, với một đất nước có 100 triệu dân và mỗi năm có tới trên dưới 1 triệu đứa trẻ ra đời, thì vai trò của văn học thiếu nhi trong việc xây dựng nền tảng tinh thần cho thế hệ tương lai không thể bị xem nhẹ.

Xin được trích nhận định đầy trăn trở của nhà phê bình Nguyễn Thanh Tâm trong bài viết “Khi văn học thiếu nhi chưa là tiếng nói của thời đại” để thay cho lời kết bài viết này: “Văn học thiếu nhi không chỉ là câu chuyện riêng của các em. Những tác phẩm có tầm vóc, có tuổi thọ vượt không gian và thời gian thường phản ánh sâu sắc, tinh tế đến không ngờ những vấn đề lớn của xã hội mà mãi đến những giai đoạn tiếp theo của cuộc đời trẻ mới thức nhận được, còn người đọc lớn tuổi hiện tại thì không khỏi giật mình và nhức nhối... Người đọc mong mỏi nhìn thấy hơi thở cuộc sống đương đại với sự đa dạng của văn hóa, lịch sử, tôn giáo... trong văn học thiếu nhi hôm nay...”.

Nguyệt Hà