Kiến tạo những không gian sáng tạo cho cộng đồng

Không gian sáng tạo văn hóa độc đáo tại con đường nghệ thuật cộng đồng Phúc Tân. Ảnh: Khánh Huy

Hà Nội hiện có khoảng 120 không gian sáng tạo, với nhiều hình thức khác nhau. Đây là động lực thúc đẩy thành phố sáng tạo, kinh tế sáng tạo. Song, nhận thức về các không gian sáng tạo còn chưa đầy đủ, thành phố còn nhiều tiềm năng để phát triển những không gian sáng tạo mới. Do đó, Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội đã tổ chức cuộc thi thiết kế các không gian sáng tạo, nhằm nâng cao nhận thức, tìm tòi những ý tưởng mới để xây dựng các không gian sáng tạo cho cộng đồng.

Hà Nội hiện đang dẫn đầu cả nước về hoạt động của những không gian sáng tạo. Ðó là trụ cột để thành phố xây dựng Thành phố sáng tạo. Song, sau một năm Hà Nội được ghi danh vào Mạng lưới các Thành phố sáng tạo, những không gian sáng tạo chưa có nhiều chuyển biến. Ðó là lý do Sở Văn hóa và Thể thao tìm động lực mới thúc đẩy những không gian này qua cuộc thi thiết kế không gian sáng tạo. Có nhiều điều mới mẻ ở cuộc thi này. Nếu như trước đây, nhận thức về không gian sáng tạo chủ yếu gói gọn trong các trung tâm hoạt động (thực và ảo) của giới nghệ sĩ, nhà thiết kế và một số không gian công cộng như phố đi bộ quanh hồ Hoàn Kiếm, không gian bích họa trên phố Phùng Hưng, thì nay, giới hạn về không gian sáng tạo được mở rộng hơn rất nhiều. Một trong ba nhóm đối tượng mà cuộc thi hướng đến là những không gian vốn là các công trình công cộng như không gian sinh hoạt cộng đồng cho các khu dân cư (chung cư cũ hay đô thị mới), những quảng trường, vườn hoa, bệnh viện, trường học… thậm chí cả các nhà văn hóa, trung tâm văn hóa của các xã, phường hay thôn, làng… Theo đại diện Sở Văn hóa và Thể thao, thành phố muốn các nhà thiết kế, nghệ sĩ "thiết kế lại" những không gian ấy để chúng có thể thu hút cộng đồng, nâng cao khả năng kết nối cộng đồng, hỗ trợ các hoạt động văn hóa của cộng đồng và có thể hỗ trợ kinh doanh. Không chỉ dừng lại ở thiết kế không gian, các bài thi còn phải đề xuất về mô hình hoạt động của những không gian này. Hà Nội từng có một số không gian công cộng được cải tạo thành không gian sáng tạo, nổi bật nhất là phố đi bộ quanh hồ Hoàn Kiếm. Với việc chú trọng cải tạo những công trình công cộng trở thành không gian sáng tạo, hy vọng, thành phố sẽ có thêm nhiều không gian hữu ích cho cộng đồng.

Không gian sáng tạo còn có thể bắt nguồn từ những nơi ít ai ngờ đến, đó là những làng nghề hay di tích lịch sử văn hóa. Ðây cũng là một trong các đề bài trong cuộc thi thiết kế không gian sáng tạo. Tại cuộc tọa đàm trong khuôn khổ lễ phát động cuộc thi thiết kế không gian sáng tạo, các chuyên gia như: Phó Giáo sư Bùi Hoài Sơn - Viện Nghiên cứu văn hóa nghệ thuật quốc gia, Nguyễn Quang - chuyên gia của Tổ chức Ðịnh cư và Con người của Liên hợp quốc, Tiến sĩ Phạm Hùng Cường (Trường đại học Xây dựng Hà Nội) đã định vị lại những không gian sáng tạo, đồng thời, đưa ra những gợi ý về phát triển không gian sáng tạo trên địa bàn thành phố. Tiến sĩ Phạm Hùng Cường cho biết: "Khi Hà Nội mở rộng địa giới hành chính, ban đầu tôi nghĩ việc mở rộng chủ yếu phục vụ cho phát triển đô thị. Nhưng thực tế, Hà Nội đang ôm trong mình một di sản vô cùng quý giá, hàng trăm làng nghề truyền thống, hàng trăm làng cổ là một nguồn tài nguyên vô cùng quý giá. Các làng nghề có nhiều nét đặc trưng. Song, cái khó khăn nhất của các làng nghề hiện nay chính là ở khâu thiết kế để có thiết kế thích ứng với thị trường. Ví như nón làng Chuông bây giờ ít người đội nón, nếu bây giờ không có giải pháp thích ứng thì dễ mai một. Theo tôi, cuộc thi này là sự khởi đầu cho sự quan tâm của thành phố với vùng ven đô. Nếu có thể biến đổi những giá trị không gian văn hóa, lịch sử làng nghề thành những không gian sáng tạo; nếu các không gian này có thể hỗ trợ nghệ nhân làng nghề thì làng nghề sẽ có cơ hội phát triển. Tôi cho rằng, các nhà thiết kế rất nên về làng nghề để trải nghiệm, từ đó có những ý tưởng".

Các chuyên gia cũng cho biết thêm, Hà Nội có nhiều làng nghề, nhưng những yếu tố nghệ thuật của làng nghề ít khi được khai thác và trở thành một phần của nghệ thuật công cộng - qua đó quảng bá nét đẹp làng nghề. Ðiều này có thể giải quyết nếu có các không gian sáng tạo ở khu vực làng nghề. Các di sản nếp sống ở nông thôn cũng là nguồn cảm hứng cho các không gian sáng tạo, để từ đó xây dựng những tua du lịch chuyên đề. Thí dụ như chương trình du lịch vào ngày mùa, ngắm trăng trên cánh đồng, thả đom đóm, ẩm thực làng quê… Thực tế hiện nay, nhiều di sản đang đứng trước nguy cơ biến mất. Nhưng nếu được tái tạo qua những không gian sáng tạo, người dân có thể tìm ra những giải pháp bảo tồn, thích ứng.

Hà Nội trải qua nhiều giai đoạn phát triển khác nhau, trong đó, dấu ấn của quá trình phát triển công nghiệp rất rõ nét. Thành phố có hàng trăm nhà máy lớn nhỏ trong nội thành, được gọi là những di sản đô thị. Trên thế giới cải tạo các không gian này thành những không gian sáng tạo đã trở thành xu hướng. Tại Việt Nam, TP Hồ Chí Minh có không gian như Khu 3A - Sài Gòn - không gian sáng tạo từ việc tái sinh khu vực nhà máy cũ ở quận 4; Hải Phòng có khu Area 21 cải tạo từ tập thể cũ. Hà Nội từng có tổ hợp Zone 9 ở phố Trần Thánh Tông. Những di sản đô thị của Hà Nội cũng được các chuyên gia đề xuất phát triển theo hướng này. Tuy nhiên, với điều kiện giá đất đai ở Hà Nội rất cao, việc cải tạo có thể tiến hành ở một không gian nhất định thay vì toàn bộ. Theo các chuyên gia, điều này sẽ góp phần tạo nên bản sắc đô thị của Hà Nội. Cải tạo các di sản đô thị cũng là một trong những hạng mục lớn của cuộc thi thiết kế không gian sáng tạo Hà Nội.

Với một nhận thức mới về không gian sáng tạo, những giá trị kinh tế - xã hội và văn hóa không gian sáng tạo đem lại, cuộc thi là một khởi đầu mới cho phát triển không gian sáng tạo cho cộng đồng.

Giang Nam