Kinh tế tăng trưởng nhưng 'ngốn' điện nhiều hơn: Thấy gì từ tỷ lệ thâm dụng điện tăng kỷ lục?

Việt Nam là một trong những nền kinh tế có tốc độ tăng trưởng nhanh nhất khu vực ASEAN. Với mục tiêu đạt tăng trưởng 8% trở lên trong năm 2025 và hướng đến mức tăng trưởng hai con số trong những năm tiếp theo, nhu cầu năng lượng điện được dự báo sẽ tiếp tục tăng mạnh, ước tính cần tăng từ 12-16% mỗi năm.

Sự gia tăng này tạo áp lực lớn lên hệ thống năng lượng quốc gia, đòi hỏi các giải pháp đồng bộ để vừa đảm bảo an ninh năng lượng, vừa hỗ trợ nền kinh tế tiếp tục phát triển bền vững.

Theo báo cáo mới nhất của Ngân hàng Thế giới (World Bank), trong năm 2024, sản lượng điện tăng 10%, trong khi doanh số bán điện tăng 9,2%, cao hơn mức tăng trưởng GDP 7,1%. Điều này làm tỷ lệ thâm dụng điện so với GDP (Electricity Intensity of GDP) tăng cao lên 590 kWh trên 1.000 USD, mức cao nhất kể từ năm 2013.

Năm 2023, tỷ lệ thâm dụng điện so GDP ở mức 579 kWh trên 1.000 USD.

Trước đó, tỷ lệ này có xu hướng giảm trong giai đoạn 2022 - 2023 do nền kinh tế phục hồi sau đại dịch. Tuy nhiên, việc tăng trưởng doanh số điện nhanh hơn tốc độ tăng GDP trong năm 2024 đã đảo ngược xu hướng này, làm gia tăng áp lực lên hệ thống điện quốc gia.

Tỷ lệ thâm dụng điện trên GDP là chỉ số phản ánh mức độ phụ thuộc của nền kinh tế vào điện năng. Khi tỷ lệ này tăng, nền kinh tế sử dụng nhiều điện hơn để tạo ra một đơn vị GDP, cho thấy nhu cầu điện sẽ tiếp tục tăng cao. Ngược lại, khi tỷ lệ này giảm, nền kinh tế đang sử dụng điện hiệu quả hơn hoặc chuyển dịch sang các ngành ít tiêu thụ điện hơn.

Theo các chuyên gia từ World Bank, một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tỷ lệ thâm dụng điện tăng cao là do sự phát triển mạnh mẽ của các ngành công nghiệp tiêu hao nhiều năng lượng. Các ngành này không chỉ đóng góp quan trọng vào tăng trưởng GDP, mà còn tiêu thụ một lượng điện lớn, dẫn đến hiệu suất sử dụng điện trong sản xuất công nghiệp giảm từ 2 - 7%.

Năm 2024, ngành sản xuất kim loại cơ bản (bao gồm thép), quặng kim loại màu (bao gồm nhôm), cao su và nhựa tăng trưởng lần lượt ở mức 9,3%, 16,3% và 23,4%. Mức tăng trưởng này cao hơn đáng kể so với tốc độ tăng trưởng sản xuất công nghiệp (7,8%) và toàn bộ nền kinh tế (7,1%).

Các ngành, lĩnh vực thâm dụng năng lượng bao gồm thép, nhôm, cao su và nhựa - là những ngành, lĩnh vực đóng góp nhiều cho sản lượng công nghiệp, đồng thời có lẽ là nguyên nhân làm giảm hiệu suất sử dụng điện trong năm 2024.

Việc các ngành sản xuất chế biến, chế tạo tăng mạnh nhưng hiệu suất sử dụng điện suy giảm cho thấy cần có các giải pháp đồng bộ để tối ưu hóa sử dụng năng lượng trong sản xuất, tránh nguy cơ mất cân đối giữa cung - cầu điện trong những năm tới.

Theo World Bank, nhu cầu điện được dự báo sẽ gia tăng trong những thập kỷ tới, bao gồm nhu cầu từ những phân khúc mới như xe điện và chuyển đổi số.

Để giảm thiểu rủi ro nguồn cung gây cản trở tăng trưởng, Việt Nam cần cải thiện khả năng thích ứng về năng lượng, đồng thời thực hiện các biện pháp tiết kiệm điện hiệu quả hơn như đẩy mạnh thực hiện Chương trình Tiết kiệm Năng lượng Quốc gia (VNEEP3). Chương trình này đặt mục tiêu giảm từ 8 - 10% mức tiêu thụ điện vào năm 2030, qua đó giúp nâng cao hiệu suất ngành công nghiệp và giảm cường độ năng lượng.

Bên cạnh đó, cấp có thẩm quyền nên xem xét việc thực hiện các chỉ tiêu pháp lệnh và công cụ theo dõi. Điều quan trọng là phải tránh chậm trễ trong cấp phép và nâng cao năng lực sản xuất điện theo quy hoạch.

World Bank đánh giá, Việt Nam là quốc gia có công suất điện mặt trời lớn nhất Đông Nam Á và là là một trong những quốc gia có tài nguyên điện gió ngoài khơi thuộc dạng lớn nhất thế giới, nhưng sản lượng điện tái tạo vẫn còn thấp so với nhu cầu. Năm 2024, sản lượng điện tái tạo (bao gồm cả thủy điện) ước tính đạt 128,4 tỷ kWh, tăng khoảng 8% so với cùng kỳ, thấp hơn tốc độ tăng trưởng chung của tổng sản lượng điện (10%).

Nguyên nhân chủ yếu là do thiếu cơ chế định giá và đấu thầu rõ ràng khiến doanh nghiệp chậm triển khai các dự án năng lượng tái tạo, chậm trễ trong phê duyệt Quy hoạch Điện VIII và những chậm trễ sau đó về triển khai đầu tư liên quan, cũng như bất định trong quá trình sửa đổi văn bản.

Để thúc đẩy năng lượng tái tạo, Nghị định về hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA) đã được ban hành năm 2024, cho phép các doanh nghiệp sản xuất điện tái tạo bán điện trực tiếp cho các đơn vị tiêu dùng lớn. Đây là một bước tiến quan trọng giúp tăng tính cạnh tranh và thu hút đầu tư vào lĩnh vực năng lượng sạch.

"Để thực hiện tăng công suất điện tái tạo theo quy hoạch, cần có cơ chế rõ ràng về định giá, đấu thầu mua sắm, đảm bảo khả năng huy động vốn thương mại, định hướng rõ ràng về chuyển đổi sang thị trường buôn bán điện ở Việt Nam. Sự chắc chắn trong quy hoạch và quy định, là điểu rất quan trọng để tạo niềm tin cho các nhà đầu tư", báo cáo chỉ ra.

Chính phủ, địa phương và các bộ ngành đang thực hiện nhiều giải pháp quyết liệt như thúc đẩy việc mở rộng nhà máy thủy điện Hòa Bình – một trong những dự án trọng điểm của ngành điện, với yêu cầu đưa vào vận hành sớm hơn từ 3 - 6 tháng nhằm tăng nguồn cung điện; phát động toàn dân tiết kiệm năng lượng hưởng ứng Giờ Trái đất, phát động Giải thưởng báo chí tuyên truyền sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, xem xét sửa đổi Luật Sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả theo hướng tăng cường các quy định, chế tài mang tính bắt buộc thay vì khuyến khích...

Bên cạnh đó, Việt Nam cũng đang khởi động lại chủ trương đầu tư vào điện hạt nhân tại Ninh Thuận nhằm đảm bảo nguồn cung điện ổn định và bền vững trong dài hạn. Gần nhất, tại buổi làm việc với Tập đoàn Điện lực Pháp (EDF) hôm 12/3, Thứ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hoàng Long một lần nữa kêu gọi sự hợp tác từ các đối tác nước ngoài để phát triển ngành điện hạt nhân dân dụng: từ công nghệ, chuyển giao công nghệ, đào tạo nhân lực, xây dựng và vận hành an toàn các nhà máy điện hạt nhân. Thứ trưởng khẳng định Bộ sẵn sàng tạo điều kiện cho các doanh nghiệp quốc tế tham gia phát triển năng lượng và năng lượng xanh, các doanh nghiệp sẽ có nhiều cơ hội mở rộng hơn nữa hoạt động tại Việt Nam.

Đỗ Kiều