Làm sao để tăng mức độ công khai ngân sách nhà nước?

Toàn cảnh hội thảo công bố kết quả nghiên cứu thực chứng “Chính sách và thực tiễn về mức độ công khai ngân sách nhà nước và sự tham gia của người dân vào chu trình ngân sách”. Ảnh: Ngọc Quỳnh/BNEWS/TTXVN

Ngày 29/8 tại Hà Nội, Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế và Chiến lược Việt Nam (VESS) và Trung tâm Phát triển và Hội nhập (CDI) tổ chức hội thảo công bố kết quả nghiên cứu thực chứng “Chính sách và thực tiễn về mức độ công khai ngân sách nhà nước và sự tham gia của người dân vào chu trình ngân sách”. Sự kiện do Liên minh Minh bạch Ngân sách (BTAP) chủ trì với sự hỗ trợ kỹ thuật của Chương trình Phát triển của Liên hợp quốc (UNDP) tại Việt Nam. Bộ Ngoại giao và Thương mại Australia (DFAT) và Đại sứ quán Ireland.

Nghiên cứu nhằm tăng cường sự tham gia của người dân và tính minh bạch trong lập, phê duyệt, thực hiện, giám sát và quyết toán ngân sách nhà nước tại Việt Nam, góp phần thúc đẩy nhằm quản trị một cách toàn diện và lấy người dân làm trung tâm. Các kết quả của nghiên cứu này sẽ được sử dụng nhằm đóng góp ý kiến sửa đổi Luật Ngân sách nhà nước (NSNN) năm 2015.

Nghiên cứu đã thực hiện việc rà soát các văn bản pháp luật của Việt Nam về công khai ngân sách, trách nhiệm giải trình của cơ quan nhà nước và sự tham gia của người dân vào chu trình ngân sách.

Trên cơ sở tìm kiếm mối tương quan giữa các chỉ số như Chỉ số công khai ngân sách tỉnh (POBI), Chỉ số Hiệu quả quản trị hành chính công cấp tỉnh (PAPI) và Chỉ số Năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI), nhóm nghiên cứu đã lựa chọn một số tỉnh để đi thực địa nhằm thu thập, phân tích và chỉ ra các khoảng trống giữa chính sách với việc triển khai trên thực tiễn.

Đại diện nhóm nghiên cứu báo cáo tại tọa đàm, ông Phạm Văn Long cho biết, quy định pháp lý về công khai ngân sách nhà nước tại Việt Nam và khoảng trống giữa chính sách và thực tiễn triển khai kết quả nghiên cứu đã cho thấy các quy định của pháp luật liên quan đến công khai ngân sách, trách nhiệm giải trình và sự tham gia của người dân vào công tác quản lý nhà nước nói chung và chu trình ngân sách nói riêng tương đối đầy đủ, nhưng vẫn còn một số khoảng trống giữa văn bản pháp luật và quá trình triển khai trên thực tiễn.

Chia sẻ những kinh nghiệm thực tiễn về công khai ngân sách nhà nước các cấp tại một số địa phương như Điện Biên và Bà Rịa - Vũng Tàu, ông Long cho hay, việc cải thiện cũng như các thực hành tốt về việc công khai ngân sách mới chỉ dừng lại ở cấp tỉnh – chủ yếu do sức ép cạnh tranh về các chỉ số. Sự khác biệt về việc thực hành công khai ngân sách giữa hai tỉnh được thể hiện rõ ràng hơn ở cấp huyện, cấp xã và trên địa bàn các thôn/bản/tổ dân phố/khu dân cư.

Tại Điện Biên, nơi phần lớn ngân sách các cấp đều phụ thuộc vào sự hỗ trợ từ ngân sách trung ương, việc thực hành công khai tại các cấp cơ sở chưa thực sự nghiêm túc. Các bằng chứng tại thực địa cho thấy việc công khai tài liệu mang tính chất đối phó, phục vụ cho mục đích khảo sát của nhóm nghiên cứu chứ chưa xuất phát từ mục đích cung cấp thông tin cho người dân.

Tại Bà Rịa-Vũng Tàu, nơi mà người dân đóng góp tương đối nhiều vào ngân sách thì việc thực hiện công khai ngân sách cấp huyện, xã cơ bản đáp ứng được yêu cầu và nhu cầu tìm hiểu thông tin của người dân, mặc dù vẫn còn một vài hạn chế.

Ông Nguyễn Đức Thành, Nhà sáng lập Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế và Chiến lược Việt Nam (VESS), Trưởng nhóm Nghiên cứu chia sẻ: “Việc cải thiện cũng như các thực hành tốt về việc công khai ngân sách hiện nay tại Việt Nam mới chỉ dừng lại ở cấp tỉnh – chủ yếu do sức ép cạnh tranh về các chỉ số để giữ thể diện cho địa phương.

Việc khảo sát sâu tại địa bàn khiến chúng tôi nhận ra cái chúng ta thiếu là một văn hóa minh bạch, trong đó người dân thấy minh bạch công khai là một nhu cầu và chính quyền thấy đó là một nghĩa vụ hiển nhiên.

Do đó, bên cạnh nhiều phương pháp căn cơ, dài hạn nhằm thúc đẩy văn hóa minh bạch, trước mắt cần cải thiện tính công khai, minh bạch thông qua việc thực hành công khai ngân sách ở các cấp thấp hơn, đầu tiên là cấp huyện, coi đó như một phần đánh giá mức độ công khai của các tỉnh. Rồi tiếp đó sẽ là tới cấp thấp hơn”.

Ông Nguyễn Quang Thương, Giám đốc điều hành Trung tâm Phát triển và Hội nhập, tổ chức điều phối BTAP cho biết, kết quả của nghiên cứu cho thấy các UBND tỉnh và Sở Tài chính của các tỉnh thực hành tốt về công khai ngân sách tỉnh cần lan tỏa được tinh thần và văn hóa công khai minh bạch tới cấp huyện và xã để đảm bảo thông tin ngân sách cấp huyện và xã cũng được công khai đầy đủ theo đúng quy định.

Thực tiễn về sự tham gia của người dân vào chu trình ngân sách, Hiến pháp năm 2013 đã quy định rõ về quyền tham gia trực tiếp và gián tiếp của người dân vào việc quản lý, giám sát hoạt động của các cơ quan nhà nước và tham gia vào quá trình phản biện xã hội. Điều 16, Luật NSNN năm 20215 đã quy định về giám sát ngân sách của cộng đồng.

Tuy nhiên, ở cấp độ Luật và văn bản dưới Luật, chưa có quy định cụ thể về việc tham gia trực tiếp của người dân vào các hoạt động quản lý nhà nước về ngân sách mà chủ yếu vẫn là tham gia gián tiếp thông qua cơ chế đại diện.

Các kết quả nghiên cứu tại thực địa cũng cho thấy điều này. Người dân được cung cấp thông tin và tham gia góp ý, giám sát ngân sách thông qua các đại biểu HĐND các cấp tại các kỳ họp tiếp xúc cử tri hoặc thông qua trưởng thôn/tổ trưởng tổ dân phố trong các cuộc họp thôn/tổ dân phố.

Tuy nhiên, trên thực tế theo phản ánh của người dân tại Điện Biên và cả đại diện chính quyền các xã tại Bà Rịa-Vũng Tàu, do ngại nêu ý kiến, ngại va chạm và ngại tiếp xúc với chính quyền, nên bản thân họ không muốn tham gia, sợ gặp rắc rối và phiền hà trong công việc cũng như cuộc sống. Một vấn đề đáng lưu ý và rất quan trọng nữa liên quan đến việc thu, chi các khoản quỹ ngoài ngân sách.

Mặc dù đã có các quy định của pháp luật liên quan đến việc công khai các khoản quỹ ngoài ngân sách nhưng người dân cũng chỉ biết thực hiện các nghĩa vụ đóng góp khi được vận động. Vấn đề ở đây là các quỹ sau khi đóng được nộp đi đâu, sử dụng và chi tiêu như thế nào thì về cơ bản người dân không nắm được và họ cũng không biết phải gặp ai, ở đâu và làm như thế nào để có thể hỏi về những vấn đề này.

Bà Đỗ Thanh Huyền, Chuyên gia phân tích chính sách công, Phòng Quản trị và Tham gia, UNDP Việt Nam cho rằng việc thu hẹp khoảng cách trong quản trị ngân sách nhà nước là rất cần thiết bởi từ đó quyền của công dân trong tiếp cận thông tin và tham gia bàn bạc, kiểm tra, giám sát việc thu, chi ngân sách nhà nước ở tất cả các cấp được bảo đảm.

Bên cạnh đó, việc theo dõi việc thực hiện công khai thông tin, tài liệu ngân sách nhà nước sẽ giúp các cấp chính quyền địa phương tuân thủ hơn việc thực hiện chính sách, pháp luật liên quan đến công khai ngân sách và bảo đảm quyền tham gia của công dân vào chu trình ngân sách nhà nước./.

Ngọc Quỳnh/BNEWS/TTXVN