Làm thế nào để bước qua 'bóng tối' tinh thần sau chẩn đoán HIV?

1. Cú sốc ban đầu sau khi nhận chẩn đoán HIV

Theo ThS. BSNT. Nguyễn Trọng Quân, Khoa Sức khỏe Tâm thần, Bệnh viện E, khoảnh khắc nhận kết quả dương tính với HIV thường được mô tả là thời điểm "thế giới sụp đổ". Người bệnh dễ rơi vào trạng thái phủ nhận, hoang mang, xen lẫn cảm giác tội lỗi và xấu hổ...

Với nhiều người, HIV không chỉ là một bệnh lý truyền nhiễm mà còn mang theo định kiến xã hội nặng nề. Sự kết hợp giữa cú sốc y học và gánh nặng tinh thần khiến họ khó giữ được thăng bằng trong những ngày đầu tiên.

Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng, người mới chẩn đoán HIV có nguy cơ cao xuất hiện rối loạn lo âu, trầm cảm và ý nghĩ tự tử. Một số trường hợp chọn cách buông bỏ điều trị hoặc tự cô lập, làm trầm trọng thêm tình trạng sức khỏe. Điều này cho thấy HIV không chỉ là bệnh về miễn dịch, mà còn là một "sang chấn tâm lý" có thể kéo dài nếu không được can thiệp đúng lúc.

Trong bối cảnh đó, thông tin đóng vai trò cực kỳ quan trọng. Không ít bệnh nhân vẫn nghĩ HIV đồng nghĩa với cái chết sớm, trong khi thực tế, với thuốc kháng virus (ARV), họ hoàn toàn có thể sống khỏe mạnh và có tuổi thọ gần như bình thường. Việc được giải thích kịp thời về hiệu quả của ARV chính là chìa khóa để giảm bớt hoang mang và xây dựng niềm tin vào điều trị.

Khoảnh khắc nhận kết quả dương tính với HIV thường được mô tả là thời điểm "thế giới sụp đổ".

2. Khi im lặng trở thành yếu tố nguy cơ

Một trong những vấn đề lớn nhất là xu hướng im lặng sau chẩn đoán. Người bệnh sợ chia sẻ vì lo bị kỳ thị, bị mất đi các mối quan hệ, công việc hoặc địa vị xã hội. Họ chọn cách giấu kín, nhưng chính sự im lặng ấy lại trở thành gánh nặng, khiến tâm lý ngày càng u ám. Cô đơn và thiếu sự đồng hành dễ làm gia tăng ý nghĩ cực đoan, trong đó có hành vi tự sát.

Sự cô lập xã hội ở người nhiễm HIV đã được nhiều nghiên cứu ghi nhận như một yếu tố nguy cơ cho rối loạn trầm cảm, lo âu. Đây là vòng luẩn quẩn: Càng lo sợ bị kỳ thị, họ càng ít chia sẻ; càng ít chia sẻ, họ càng cảm thấy cô đơn, tuyệt vọng. Điều này chứng minh rằng, chăm sóc sức khỏe tinh thần không thể tách rời khỏi yếu tố xã hội và cộng đồng.

Để phá vỡ vòng luẩn quẩn, tư vấn tâm lý và hỗ trợ đồng đẳng có vai trò đặc biệt. Khi gặp gỡ những người có trải nghiệm tương tự, bệnh nhân nhận ra rằng mình không phải là trường hợp duy nhất.

Những buổi chia sẻ nhóm giúp họ giải tỏa cảm xúc, học cách đối diện với bệnh tật, đồng thời tìm lại sự kết nối với xã hội. Đây cũng là một hình thức phòng ngừa hiệu quả trước khi các rối loạn tâm thần mạn tính xuất hiện.

3. Tư vấn tâm lý sớm – chiếc phao cứu sinh

Các nghiên cứu trên thế giới đều nhấn mạnh vai trò sống còn của tư vấn tâm lý trong giai đoạn mới chẩn đoán HIV. Đây là "khoảng vàng" để can thiệp, giúp người bệnh không rơi vào vòng xoáy khủng hoảng. Một buổi tư vấn có thể giúp họ xua tan cảm giác vô vọng, ngăn ngừa hành vi tự hủy hoại, đồng thời xây dựng sự an tâm cần thiết để bước vào quá trình điều trị.

Một trong những lợi ích lớn nhất của tư vấn sớm là giúp người bệnh hiểu đúng về HIV trong bối cảnh y học hiện đại. Họ được giải thích rằng với ARV, tải lượng virus có thể giảm xuống mức không phát hiện được (undetectable), từ đó giảm nguy cơ lây truyền và duy trì sức khỏe ổn định lâu dài. Thay đổi cách nhìn từ "án tử" thành "bệnh mạn tính có thể kiểm soát" mang ý nghĩa then chốt, giúp người bệnh bước ra khỏi tuyệt vọng.

Ngoài tri thức, tư vấn còn nuôi dưỡng cảm giác có điểm tựa tinh thần. Người bệnh cần biết rằng họ không đơn độc và có sự đồng hành từ gia đình, bạn bè, nhóm hỗ trợ, nhân viên y tế. Cảm giác được lắng nghe, thấu hiểu có thể giảm đáng kể mức độ lo âu, giúp bệnh nhân hợp tác hơn trong điều trị. Đặc biệt, can thiệp tâm lý sớm còn phòng ngừa nguy cơ phát triển trầm cảm nặng hoặc rối loạn stress sau sang chấn (PTSD) – những vấn đề thường gặp nếu khủng hoảng kéo dài.

Một trong những lợi ích lớn nhất của tư vấn sớm là giúp người bệnh hiểu đúng về HIV trong bối cảnh y học hiện đại.

4. Các hình thức tư vấn và hỗ trợ hiệu quả

Tư vấn cá nhân là hình thức cơ bản và quan trọng nhất. Đây là không gian an toàn để người bệnh bộc lộ nỗi sợ, đặt câu hỏi và nhận câu trả lời chính xác. Chuyên gia tâm lý có thể đánh giá tình trạng tinh thần, đưa ra khuyến nghị phù hợp, từ đó xây dựng kế hoạch hỗ trợ dài hạn. Với nhiều bệnh nhân, chỉ cần được nghe một lời khẳng định rằng "bạn vẫn có thể sống khỏe mạnh", tinh thần đã nhẹ nhõm hơn rất nhiều.

Tuy nhiên, một trong những thách thức lớn là khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần vẫn còn hạn chế. Nhân lực chuyên ngành tâm lý – tâm thần ở Việt Nam còn mỏng, tập trung chủ yếu tại các thành phố lớn. Bên cạnh đó, trị liệu tâm lý có chi phí khá cao, một liệu trình có thể tốn từ 5–10 triệu đồng và hiện chưa được bảo hiểm y tế chi trả. Điều này khiến nhiều bệnh nhân khó tiếp cận, đặc biệt là những người có hoàn cảnh kinh tế khó khăn.

Bên cạnh tư vấn cá nhân, tư vấn nhóm và hỗ trợ đồng đẳng có giá trị đặc biệt. Khi gặp gỡ người cùng hoàn cảnh, bệnh nhân dễ mở lòng và chia sẻ hơn.

Nghe câu chuyện vượt qua khó khăn từ những người đi trước mang lại niềm tin rằng HIV không phải dấu chấm hết. Hình thức này cũng giúp xây dựng mạng lưới hỗ trợ xã hội, yếu tố đã được chứng minh là bảo vệ tinh thần hiệu quả.

Sự tham gia của gia đình và người thân cũng vô cùng quan trọng. Khi gia đình được cung cấp thông tin đúng về HIV, họ có thể trở thành điểm tựa tinh thần bền vững, thay vì là nguồn gây áp lực.

Các buổi tư vấn có sự tham gia của gia đình giúp giảm bớt định kiến, tạo ra môi trường sống tích cực hơn cho người bệnh. Đồng thời, sự phối hợp giữa bác sĩ điều trị HIV và chuyên gia tâm lý giúp bệnh nhân vừa hiểu rõ tình trạng sức khỏe, vừa được hỗ trợ về mặt cảm xúc, tối ưu hiệu quả điều trị.

5. Hy vọng – ánh sáng cho hành trình lâu dài

Những can thiệp tâm lý sớm không chỉ giúp người bệnh vượt qua cú sốc ban đầu, mà còn tạo tác động lâu dài. Một trong những kết quả rõ rệt nhất là cải thiện sự tuân thủ điều trị ARV. Khi tinh thần ổn định, người bệnh có động lực uống thuốc đều đặn, tái khám đúng lịch, từ đó kiểm soát virus hiệu quả, giảm nguy cơ kháng thuốc. Đây là nền tảng để duy trì sức khỏe bền vững.

Không chỉ về y học, chăm sóc tinh thần còn giúp người nhiễm HIV duy trì chất lượng cuộc sống. Họ có thể tiếp tục làm việc, giữ gìn các mối quan hệ xã hội, thực hiện những kế hoạch cá nhân. Thay vì sống trong sợ hãi, họ học cách thích nghi, thậm chí biến trải nghiệm của mình thành động lực để giúp đỡ người khác. Nhiều người sau khi vượt qua khủng hoảng đã trở thành những "người truyền cảm hứng", góp phần giảm kỳ thị HIV trong cộng đồng.

Hy vọng vì thế không còn là khái niệm mơ hồ, mà là sức mạnh thực tế giúp người bệnh bước qua bóng tối tinh thần. Từ chỗ tuyệt vọng, họ tìm lại ý nghĩa của cuộc sống, nhận ra rằng HIV không thể định nghĩa con người họ. Với sự đồng hành của gia đình, cộng đồng và hệ thống y tế, người bệnh hoàn toàn có thể sống khỏe mạnh, tích cực và có ích như bất kỳ ai khác.

Mời bạn đọc xem tiếp video:

Dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con - SKĐS.

An Phương