Lễ hội Carnaval ở Braxin: Trải nghiệm độc nhất vô nhị

Đám đông hò reo quanh chiếc xe tải điện. (Ảnh: VALTER PONTES)

Ngay khi đặt chân đến Hà Nội để đảm nhận vai trò Đại sứ mới của Braxin tại Việt Nam, tôi đã nhận thấy ngay rằng, người Việt Nam dành sự hứng thú đặc biệt đối với lễ hội quần chúng được coi là lớn và nổi tiếng nhất thế giới này. Họ muốn tôi kể về nó và trong bài viết nhỏ này, tôi sẽ cố gắng đáp lại mong muốn đó.

Đối với tôi, viết về Carnaval Braxin là việc vừa khó vừa dễ. Dễ là vì tôi sinh ra và lớn lên ở thành phố nổi tiếng thế giới với lễ hội Carnaval của mình: Rio de Janeiro. Tuy nhiên, Carnaval Braxin có thể được giới thiệu, giải thích dưới nhiều góc độ khác nhau, vậy nên thật khó cho tôi lựa chọn ra một cái nhìn cụ thể nào để mà ưu tiên nói về nó.

Lễ hội Carnaval luôn hiện diện trong ký ức tuổi thơ tôi. Đó là vào những năm 60, ở thời kỳ này, từ người lớn đến trẻ nhỏ đều nhảy múa và ăn mừng trên khắp các con phố và trong các hộp đêm dưới âm hưởng của các bản hành khúc ngày hội - được gọi là “marchichas”, một thể loại âm nhạc mang tính hài hước và châm biếm. Rất nhiều bản hành khúc vẫn còn được biết đến rộng rãi và được hát tới ngày nay. Những ca khúc của các đội bóng Braxin nổi tiếng là các “marchichas”. Bài hát của Rio de Janeiro - Cidade Maravilhosa (Thành phố diệu kỳ) cũng là một “marchichas”.

Những người tham gia lễ hội Carnaval trên phố Salvador, bang Bahia. (Ảnh: VALTER PONTES)

Bên cạnh các bản hành khúc, có một vũ điệu mang tên “frevo” cùng thứ âm nhạc của nó đã thống trị lễ hội Carnaval Pernambuco nổi tiếng. Và cả những chiếc xe “trios elétricos” - một loại xe tải được lắp đặt hệ thống thiết bị âm thanh phục vụ cho trình diễn nhạc sống - cũng đã xuất hiện tại lễ hội Carnaval ở Salvador, Bang Bahia. Như lời ca trong một khúc frevo nổi tiếng của nghệ sĩ Caetano Veloso thì “chỉ có người đã lìa đời rồi mới không đi theo sau những chiếc xe tải điện”.

Sau đó là sự xuất hiện của samba, âm điệu Braxin - châu Phi nổi tiếng. Trên thực tế, lễ diễu hành của các trường học samba trên đại lộ chính ở Rio de Janeiro đã bắt đầu hình thành từ những năm 1930 nhưng phải đến những năm 1960, những trường học này mới bắt đầu thu hút sự chú ý trong nước và sau đó là cả quốc tế. Ngay sau đó, cuộc thi diễu hành của các trường học samba đã trở thành màn trình diễn hoành tráng được biết đến như ngày nay. Trung bình, mỗi trường học samba có khoảng 5.000 người tham gia diễu hành. Vào đầu những năm 80, một sân vận động cố định, do kiến trúc sư nổi tiếng Braxin Oscar Niemeyer thiết kế, được xây dựng đặc biệt chắc chắn để làm sàn diễn cho các cuộc diễu hành. Ngày nay, Sambadrome - tên gọi của sân vận động - là biểu tượng kiến trúc của thành phố Rio de Janeiro. Lần đầu tiên tôi được chứng kiến một lễ diễu hành trường samba ở địa phương là vào năm 14 tuổi. Quy mô trình diễn là yếu tố tác động khiến tôi tiếp tục tham dự các lễ diễu hành được tổ chức vào những năm sau đó.

Trên các ngả đường thành phố, một biểu hiện đặc trưng khác của lễ hội Carnaval cũng rất nổi tiếng là các đoàn diễu hành đường phố - “blocos”, quy tụ một nhóm từ vài chục đến vài nghìn người. Các đoàn diễu hành rất phổ biến, họ diễu hành theo tiết tấu ban nhạc. Bạn sẽ dễ dàng nhìn thấy những đoàn diễu hành đi qua các khu phố trong suốt năm ngày diễn ra lễ hội. Các thành viên đoàn diễu hành hóa trang thành các nhân vật, nhưng cũng có nhiều đoàn không nhất thiết phải hóa trang và ai cũng có thể đi theo sau đoàn diễu hành. Cùng với các trường samba, các đoàn diễu hành đường phố mang lại màu sắc riêng cho lễ hội Carnaval Braxin ngày nay.

Các nhà sử học cho rằng, lễ hội Carnaval bắt nguồn từ những lễ hội dân gian La Mã cổ đại, thí dụ như lễ Saturnalia hay Lupercalia. Giai điệu chủ đạo ở cả hai lễ hội này là thứ âm nhạc rộn ràng, náo nhiệt. Nói về lễ Saturnalia, nhà sử học La Mã Suetonius bình luận: “Tất cả mọi người đều mất trí”. Các sử gia khác thì khẳng định, Carnaval có nguồn gốc từ các lễ hội tôn giáo thời trung cổ ở châu Âu. Ki-tô giáo thời trung cổ không phản đối và để lễ hội Carnaval diễn ra còn Giáo hội Công giáo đã đề ra quy định về nó. Trên thực tế, mùa lễ hội Carnaval được ấn định diễn ra trước lễ Phục sinh. Từ châu Âu, lễ hội Carnaval đã đến với Braxin qua Bồ Đào Nha. Và kể từ cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, lễ hội Carnaval Braxin bắt đầu trở thành lễ hội quần chúng hoành tráng, độc đáo trên thế giới, kết hợp lồng ghép với những nhịp điệu âm nhạc và các điệu nhảy mới mẻ, đặc trưng của Braxin.

Carnaval xuất phát từ từ la-tinh “carnam levare”, nghĩa là “kiêng, tránh xa thịt”. Việc loại bỏ thịt là yêu cầu trong Mùa chay, giai đoạn kiêng cữ nhằm mục đích thanh luyện do Giáo hội Công giáo đề ra trong vòng 40 ngày trước lễ Phục sinh và các tín hữu, trong thời trung cổ, buộc phải tuân thủ. Diễn ra trước thềm Mùa chay - sự kiện bắt đầu với Thứ tư Lễ Tro, Carnaval là thời điểm tiệc tùng, chuẩn bị cho một khoảng thời gian dài kiêng cữ (thịt). Ngày nay, lễ hội Carnaval là khoảng thời gian mọi người vui chơi giải trí, nhảy múa và tiệc tùng.

Carnaval chính là thời khắc để quên đi những gian khổ, khó khăn của cuộc sống thường nhật và kiếm tìm hạnh phúc. Như những ca từ trong khúc nhạc biểu tượng “Felicidade” (Niềm hạnh phúc) của các bậc thầy Bossa Nova vĩ đại, Tom Jobim và Vinicius de Moraes:

“Niềm hạnh phúc của kẻ nghèo hèn dường như

Ảo mộng lớn lao Carnaval

Chúng ta lao động cả một năm trời

Cho một khoảnh khắc trong mơ

Để có thể hóa trang

Trở thành đức vua, cướp biển hay người thợ làm vườn

Nhưng rồi tất cả sẽ khép lại vào thứ tư”.

Ở lễ hội Carnaval Braxin, thế giới thường ngày dường như đảo lộn trong một bữa tiệc mang sắc thái bình đẳng. Các mối quan hệ xã hội cứng nhắc trở nên tự nhiên, gắn kết và về cơ bản là cân xứng.

Thí dụ như, lễ diễu hành của mỗi ngôi trường samba đều có chủ đề, tức là, luôn có một câu chuyện được lựa chọn để truyền tải xuyên suốt cuộc trình diễn, những bộ trang phục hóa trang, những phụ kiện, đạo cụ trang hoàng, kết hợp với âm nhạc và vũ điệu samba được sáng tác đặc biệt cho từng cuộc diễu hành mỗi năm, hay còn gọi là samba theo chủ đề (samba-enredo) - do các thành viên tưởng tượng, suy nghĩ, sáng tạo và xây dựng. Hóa trang lộng lẫy, hay trở thành những vũ công samba đầy hứng khởi, người dân ở khu ổ chuột là điểm nhấn nổi bật trong lễ diễu hành dưới ánh nhìn ngây ngất của công chúng, của các du khách. Tuy nhiên, ở các trường samba, bên cạnh những thành viên truyền thống thì còn có sự xuất hiện của cả những người giàu có, doanh nhân, người lao động tự do, các học giả, sinh viên đại học, không ai biết ai và cũng chẳng ai bận tâm ai là ai; và trong các đoàn diễu hành đường phố, giới nhà giàu, tầng lớp trung lưu và các tầng lớp lao động cùng hòa chung niềm vui hân hoan.

Lễ hội Carnaval Rio de Janeiro luôn duy trì nghi thức truyền thống, cho ta một hình dung, ý niệm rõ nét về Carnaval, đó là: hình ảnh khi thị trưởng trao chìa khóa tượng trưng của thành phố cho Vua Lễ hội Carnaval, phổ biến nhất là King Momo. Trong thần thoại Hy Lạp, Momo là một nữ thần hiện thân của sự châm biếm và nhạo báng. Sự tươi vui và bất kính là những yếu tố không thể thiếu, gắn với hình ảnh người đàn ông mập mạp, mà trên thực tế là một người đàn ông béo phì, được lựa chọn làm Vua Momo. Và khi nhận chìa khóa của thành phố, Vua Lễ hội phải đưa ra một mệnh lệnh duy nhất cho các “thần dân” của mình: Hãy chơi vui vẻ nhé!

Lễ hội Carnaval khuấy động thị trường kinh doanh. Các cơ quan, văn phòng du lịch sẽ quảng bá lễ hội này để thu hút khách du lịch. Các doanh nghiệp lớn, nhỏ và vừa và kể cả các nhà kinh doanh tiểu thương nhỏ lẻ cũng kiếm lợi nhuận từ lễ hội này. Về công tác và chi phí hậu cần, giới chức thành phố được trông mong sẽ hỗ trợ vấn đề này. Chỉ xét riêng thành phố Rio de Janeiro, ước tính lễ hội Carnaval tạo nguồn thu nhập cao gấp 20 lần cho thành phố so với ngân sách công bỏ ra hỗ trợ lễ hội.

Lễ hội Carnaval Braxin là một trải nghiệm độc nhất vô nhị. Carnaval Braxin đã trở thành bữa tiệc hoành tráng, quy mô lớn, chính vì điều này, chắc hẳn sẽ có những người dân Braxin muốn chạy trốn khỏi những ồn ào và đám đông để dành thời gian nghỉ ngơi. Dẫu vậy, ai đã từng đến xem lễ diễu hành của trường samba, ai từng cảm nhận được tiếng trống vang dội, ai từng tận mắt chứng kiến đoàn diễu hành qua các nẻo đường con phố, hay ai đã từng trút hết năng lượng theo tiếng nhạc của chiếc xe điện thì vẫn khó lòng thể thoát khỏi ảnh hưởng của lễ hội và nhanh chóng trở thành một thành viên nhiệt huyết của bữa tiệc lễ hội này.

Tôi tự xếp mình vào nhóm người này và cảm thấy vô cùng tự hào khi đất nước mình là cái nôi của lễ hội - mà theo nhiều nơi đánh giá và tôi cũng hoàn toàn đồng tình với đánh giá đó - lớn nhất và nổi tiếng nhất thế giới.

Nhưng rồi tất cả sẽ khép lại vào ngày Lễ Tro.

Fernando Apparicio da Silva

Đại sứ Braxin tại Việt Nam