Lên vùng biên giới Yên Thắng nghe kể Lễ hội Chá Mùn

Tiết mục văn nghệ tại buổi lễ đón nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia Lễ hội Chá Mùn.

Được sự chỉ dẫn của cán bộ xã Yên Thắng, chúng tôi tìm đến gặp ông Lò Viết Lâm - một trong những người được Nhân dân trong xã gọi là người “giữ hồn” Lễ hội Chá Mùn, ở bản Ngàm Pốc (Yên Thắng). Ông Lâm chia sẻ: Theo lời kể của các bậc cao niên xã Yên Thắng, từ xa xưa con người ở trần gian (Mường Lúm), thường xuyên bị ốm đau, dịch bệnh nhưng không có thuốc chữa trị. Để cứu giúp dân làng, đồng bào dân tộc Thái đen đã cử người lên Mường Trời cầu cứu. Pó Then - người cai quản Mường Trời, có đầy đủ tài năng tạo ra đất, nước và muôn loài, trong đó có loài người. Khi nhắc đến Pó Then, người Thái đen thường có câu truyền miệng: “Thén lò nặm pín pá, thén lò na pín khấu” nghĩa là Pó Then sinh ra nước để có cá, sinh ra ruộng để trồng lúa...

Lời kêu cứu của người Mường Lúm đã làm Pó Then động lòng thương xót và ra lệnh mở cổng trời cho quân lính, thần y xuống trần gian diệt trừ ma quái, chữa bệnh cứu người. Mường Lúm được Pó Then cứu sống, tổ tông người Thái đen đã cử những người có khả năng hành nghề lần theo sợi lụa lên Mường Trời tạ ơn, xin học bí quyết chữa bệnh. Khi đoàn người trần gian đến Mường Trời tạ ơn và xin học bí quyết chữa bệnh đã được Pó Then đồng ý truyền những bí quyết và phương thuốc chữa trị bệnh, gồm: bí quyết soi ma tà gọi mo Dượng (thầy bói); bí quyết hái thuốc, đọc lời chú dùng quạt xua đuổi ma tà gọi mo Một (bà máy); bí quyết hái thuốc, đọc lời chú dùng gươm diệt trừ ma tà gọi (mo Mùn). Được Pó Then truyền nghề các thầy mo cùng quay trở về Mường Lúm. Theo lời hứa với Pó Then tại Mường Trời, mỗi mo Mùn hành nghề từ 3 đến 5 năm trở lên phải làm lễ tạ ơn Pó Then và giải hạn cho việc hành nghề

của mình.

Hằng năm, vào tháng 9, tháng 10 (âm lịch), mo chủ báo đến những người được mo Mùn chữa khỏi bệnh chuẩn bị một con gà thịt, một chai rượu, một chiếc ô vải thổ cẩm, một đệm ngồi vỏ thổ cẩm nhồi bông lau và 5 lá trầu mang đến nhà mo chủ để góp lễ. Để tiến hành các nghi lễ, mo chủ mời từ 4 - 6 người là các mo Mùn đến giúp mình tổ chức. Đúng ngày làm lễ, Lúc May (người được mo Mùn chữa khỏi bệnh) các bản, trang phục sặc sỡ, đầu đội lễ đến nhà mo chủ làm lễ tạ ơn Pó Then. Khi Lúc May và Nhân dân trong bản tập trung đông đủ, mo chủ cử hành nghi lễ nhận đồ lễ và báo cáo lên Pó Then. Lễ vật cúng phải chuẩn bị đủ 31 mâm cỗ, trong đó, một mâm cỗ chính đặt gần cửa sổ gian giữa ngôi nhà, 30 mâm phụ gồm các loại hoa quả như chuối, mía, khoai lang, khoai sọ, cá nướng, xôi, thịt gà, thịt lợn, rượu... Khi lễ kết thúc, mo chủ làm nghi lễ tiễn Pó Then, tiễn các linh hồn về lại Mường Trời, khép lại một mùa lễ hội an lành, hẹn gặp nhau vào năm sau.

Sau phần lễ trang nghiêm là phần hội với các hoạt động văn hóa, văn nghệ; thi đấu các môn thể thao truyền thống tạo nên không khí vui tươi, phấn khởi, tạo sự gắn kết cộng đồng.

Trải qua biến thiên của thời gian, những thăng trầm của lịch sử, từ năm 1945 do ảnh hưởng của chiến tranh, đời sống Nhân dân khó khăn, khiến lễ hội bị lãng quên. Năm 2017, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với huyện Lang Chánh (cũ) phục dựng Lễ hội Chá Mùn. Năm 2019, xã Yên Thắng đã tổ chức lễ hội này với quy mô cấp xã. Qua trao đổi với lãnh đạo xã Yên Thắng chúng tôi được biết: Lễ hội Chá Mùn vẫn được người dân địa phương trao truyền qua nhiều thế hệ nhưng vẫn giữ được “hồn cốt” vốn có của nó. Ngày nay, Lễ hội Chá Mùn không chỉ là ngày hội của đồng bào dân tộc Thái ở Yên Thắng mà còn là nơi giao lưu, sinh hoạt văn hóa giữa các dân tộc anh em ở miền Tây xứ Thanh.

Các nghệ nhân tái hiện Lễ hội Chá Mùn.

Với những giá trị lịch sử, nhân văn và khoa học sâu sắc, tháng 10/2024, Lễ hội Chá Mùn được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là sự kiện văn hóa có ý nghĩa quan trọng, khẳng định sự nỗ lực cố gắng của chính quyền các cấp và Nhân dân xã Yên Thắng trong công tác gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.

Ông Lò Viết Lâm cho biết: "Lễ hội Chá Mùn là lễ hội văn hóa tín ngưỡng của người Thái đen, góp phần làm phong phú đời sống tinh thần của bà con Nhân dân trên địa bàn xã Yên Thắng. Vừa qua, lễ hội này được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia khiến tôi vô cùng vui sướng và tự hào. Nhận thức được trách nhiệm của bản thân, thời gian tới, tôi sẽ cùng với các cụ cao tuổi, người có uy tín trên địa bàn xã tuyên truyền về ý nghĩa của Lễ hội Chá Mùn, đồng thời vận động người dân trong xã có những việc làm thiết thực để quảng bá nét đẹp của lễ hội đến đông đảo người dân và du khách thập phương".

“Hiện nay, xã Yên Thắng đang phối hợp với cơ quan chức năng xây dựng Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị Lễ hội Chá Mùn giai đoạn 2025-2030”; khuyến khích thế hệ trẻ học tập, kế thừa, thực hành và sáng tạo, để di sản được gìn giữ và phát huy. Tổ chức các hoạt động tuyên truyền, hướng dẫn thực hành tín ngưỡng Lễ hội Chá Mùn trong các buổi họp bản, các buổi sinh hoạt các tổ chức chính trị - xã hội. Chỉ đạo các nhà trường mời các nghệ nhân dân gian về nói chuyện về nguồn gốc, ý nghĩa và hướng dẫn thực hành các nghi lễ của Lễ hội Chá Mùn cho học sinh tại các buổi học ngoại khóa. Chú trọng gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, trong đó có Lễ hội Chá Mùn gắn với phát triển du lịch sinh thái, du lịch khám phá ở bản Ngàm Pốc, bản Peo, tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho người dân trên địa bàn xã” - ông Hà Trung Kiên, Phó Chủ tịch UBND xã Yên Thắng, cho biết.

Bài và ảnh: Xuân Hòa