Liên hợp quốc và những thách thức của hợp tác đa phương

Chủ tịch nước Lương Cường và bà Pauline Tamesis, Điều phối viên thường trú Liên hợp quốc. Ảnh: nhandan.vn

Kỳ họp diễn ra trong bối cảnh toàn cầu đang đối mặt với những thách thức chưa từng có, từ các cuộc xung đột đang diễn ra ở Ukraine, Gaza và Sudan đến các cuộc khủng hoảng khí hậu leo thang, khoảng cách kinh tế giữa các nước lớn dần… Tổng Thư ký LHQ António Guterres đã mô tả thế giới đang “rơi tự do”, nhấn mạnh áp lực lên chủ nghĩa đa phương - nền tảng cốt lõi của hệ thống quốc tế hiện đại sau Thế chiến thứ II và cũng là nguyên tắc hành động tập thể để giải quyết các vấn đề chung toàn cầu. Tuy vậy, chủ nghĩa đa phương đang đối diện với những thách thức ngày càng nghiêm trọng, kêu gọi LHQ cần có những cải cách cấp bách để thúc đẩy hợp tác đa phương và khôi phục vị thế toàn cầu của tổ chức này.

Chặng đường 80 năm

LHQ được thành lập nhằm ngăn chặn những thảm họa chiến tranh toàn cầu thông qua đối thoại, ngoại giao và chia sẻ trách nhiệm. Được 51 quốc gia ký kết vào năm 1945, Hiến chương LHQ đã đặt nền móng cho hành động tập thể về các vấn đề như hòa bình, y tế và phát triển. Trong 80 năm qua, LHQ đã đạt được những cột mốc quan trọng: xóa bỏ bệnh đậu mùa, làm trung gian cho các thỏa thuận hòa bình và tạo ra các khuôn khổ như Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs) và Thỏa thuận khí hậu Paris… Phát biểu tại lễ khai mạc UNGA 80 ngày 22/9, Tổng thư ký Guterres nhấn mạnh “Chủ nghĩa đa phương không phải là một lý tưởng trừu tượng; nó là một công cụ thiết thực để giải quyết những thách thức phức tạp, xuyên biên giới…”. Tầm nhìn này cũng là một trong những trọng tâm của UNGA 80, nơi các nhà lãnh đạo tái khẳng định vai trò của LHQ trong việc đoàn kết các quốc gia vì những mục tiêu chung.

Tuy nhiên, trong bối cảnh địa chính trị phân cực, cạnh tranh gia tăng, các cuộc khủng hoảng xuyên quốc gia… như hiện nay, LHQ và hệ thống đa phương đang phải đối mặt với không ít khó khăn và thách thức.

Khủng hoảng tài chính và thiếu hụt nguồn lực

Một trong những vấn đề lớn nhất mà LHQ đang đối mặt là tình trạng các quốc gia thành viên không thực hiện nghĩa vụ đóng góp đúng hạn hoặc đầy đủ. Theo UN Press, tính đến tháng 3/2025, chỉ có 75/193 quốc gia hoàn thành nghĩa vụ tài chính đối với LHQ. Tổng số nợ đóng góp còn tồn đọng lên đến 2,4 tỷ USD, trong đó Mỹ nợ 1,5 tỷ USD, Trung Quốc nợ 600 triệu USD. Điều này khiến LHQ bị đặt vào thế buộc phải xem xét cắt giảm chi tiêu, nhân sự, hoặc thu hẹp các chương trình hợp tác. Thông tin từ The Guardian cho biết, LHQ có thể phải chịu cắt ngân sách 500 triệu USD và giảm 20% biên chế cho năm 2026.

Chủ tịch nước Lương Cường cùng các thành viên đoàn Việt Nam tham dự Phiên họp cấp cao Kỷ niệm 80 năm thành lập Liên hợp quốc. Ảnh: TTXVN

Khi nguồn lực bị siết chặt, nhiều chương trình phát triển, hỗ trợ nhân đạo, hoặc hoạt động gìn giữ hòa bình có nguy cơ trở nên “mong manh” hơn - và khi đó, tính hiệu quả và uy tín của hệ thống đa phương cũng có thể suy giảm theo.

Niềm tin bị “lung lay”

Niềm tin là nền tảng của hợp tác đa phương - nhưng nền tảng ấy đang bị xói mòn. Theo báo cáo của Council on Foreign Relations, LHQ hiện phải đối mặt với một cuộc “khủng hoảng niềm tin” sâu sắc: nhiều quốc gia và công chúng hoài nghi về tính vô tư và công minh của tổ chức này khi các quyết định liên quan đến xung đột quốc tế dễ bị chi phối bởi lợi ích quốc gia và quyền phủ quyết.

Điều này được lý giải một phần là do LHQ không có cơ chế mạnh mẽ để thực thi hay trừng phạt khi các quốc gia vi phạm. Khi các quốc gia rút lui khỏi các cam kết quốc tế hoặc chỉ tuân thủ có chọn lọc, tính ràng buộc của các văn bản đa phương càng bị suy yếu.

Rạn nứt địa chính trị

Thế giới hiện nay đang chứng kiến sự đối đầu gia tăng giữa các cường quốc, làm ảnh hưởng trực tiếp đến cách các quốc gia tham gia vào cơ chế đa phương. Straitimes dẫn lời một số nhà phân tích cho rằng khi các khối quyền lực muốn bảo vệ lợi ích chiến lược hơn là hợp tác, các thỏa thuận chung sẽ khó có thể đạt được.

Financial Times nhận định rằng LHQ đang bị “tắc nghẽn chiến lược” do sự phân cực ngày càng sâu trong cách nhìn về an ninh quốc tế và chính sách đối ngoại. Cùng lúc đó, việc chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump cắt giảm mạnh tài trợ cho các cơ quan LHQ và rút khỏi các tổ chức quốc tế, khiến cơ hội lãnh đạo đa phương bị ảnh hưởng.

Điều này dẫn đến việc các định chế đa phương không còn là “tuyến đầu” của hợp tác quốc tế mà bị cạnh tranh bởi các liên minh song phương hoặc khu vực, nơi lợi ích địa chiến lược dễ được bảo đảm hơn, The Washington Post nhận định.

Khó khăn trong việc quản trị nhiều vấn đề

Biến đổi khí hậu - một vấn đề đa phương cốt lõi, đang thử thách giới hạn của hợp tác toàn cầu. Bất chấp các thỏa thuận như Hiệp định Paris, việc thực hiện vẫn chậm trễ, khi các quốc gia giàu có không đáp ứng được các cam kết tài trợ cho các quốc gia dễ bị tổn thương.

Bên cạnh đó, một trong những điểm nổi bật tại UNGA 80 là việc đưa trí tuệ nhân tạo (AI) vào chương trình nghị sự quốc tế. AP News ngày 24/9 cho biết, giới phê bình lo ngại rằng tốc độ trỗi dậy của AI có thể vượt xa khả năng phản ứng của các thể chế đa phương vốn nặng về quan liêu và mất thời gian trong đàm phán. Trong bài dẫn của UN Geneva, Tổng thư ký Guterres cũng cảnh báo: công nghệ hiện đại như AI có thể gia tăng phân cực và thù địch nếu không được quản trị đúng cách, từ đó nhấn mạnh việc bảo vệ con người là vấn đề cấp thiết.

Trong bối cảnh đó, nếu hệ thống đa phương không thể nhanh nhạy với các vấn đề mới, vai trò dẫn dắt của LHQ sẽ bị lu mờ.

Ngoài ra, các vấn đề nhân quyền và khủng hoảng di cư đang càng làm căng thẳng thêm chủ nghĩa đa phương. Tổ chức Di cư Quốc tế (IOM) nhấn mạnh rằng các công cụ đa phương rất quan trọng để quản lý di cư do xung đột và biến đổi khí hậu gây ra, tuy nhiên các chính sách vẫn còn rời rạc. Mặc dù tái khẳng định cam kết với chủ nghĩa đa phương, EU vẫn đang phải đối mặt với những chia rẽ nội bộ về chính sách tị nạn, phơi bày những rạn nứt trong khối.

Những tia hy vọng và đề xuất cải cách

Bất chấp những thách thức này, Đại hội đồng LHQ lần thứ 80 vẫn cho thấy những dấu hiệu đổi mới. Sáng kiến UN80, được đưa ra nhằm nâng cao hiệu quả và tính bao trùm, đã khơi mào các cuộc thảo luận về cải cách.

Tin từ UN News cho biết, các nhà lãnh đạo như Pedro Sánchez của Tây Ban Nha ủng hộ việc tăng cường chủ nghĩa đa phương để giải quyết vấn đề hòa bình và chuyển đổi xanh; Tổng thống Ethiopia Taye Atske-Selassie đã nhấn mạnh các dự án hợp tác khu vực như Đập Phục hưng Ethiopia vĩ đại là những mô hình phù hợp với Mục tiêu Phát triển Bền vững. Montenegro và Philippines cũng kêu gọi LHQ tăng cường vai trò trong hòa bình và thịnh vượng.

Thực tế, khi UNGA 80 diễn ra, LHQ đang đối mặt với một thử thách mang tính sống còn. Trong bối cảnh đó, chủ nghĩa đa phương - vốn bị tàn phá bởi xung đột, bất bình đẳng và chủ nghĩa dân tộc, vẫn là hy vọng tốt nhất của nhân loại để giải quyết các thách thức toàn cầu. Chủ đề của UNGA 80 - “Cùng nhau tốt hơn: 80 năm và hơn thế nữa vì hòa bình, phát triển và quyền con người”, rõ ràng đóng vai trò như một lời kêu gọi hành động. UNGA 80 đang chứng kiến sự đồng thuận rộng rãi rằng chủ nghĩa đa phương cần được củng cố khẩn cấp để xây dựng một thế giới công bằng hơn, với kỳ vọng mở ra một kỷ nguyên đoàn kết mới, thúc đẩy hợp tác, công bằng và thịnh vượng.

Bảo Nghi (tổng hợp)