Lỗ hổng cấp phép xuất bản sách
Xuất bản tràn lan, nội dung nhiều sai sót, thậm chí sử dụng AI bất chấp, thiếu thẩm định, thiếu người chủ biên, biên tập..., mục đích chỉ để kiếm tiền. Đó là thực trạng đáng báo động về hoạt động xuất bản sách, đặc biệt là sách tham khảo hiện nay, ảnh hưởng trực tiếp đến việc dạy và học của giáo viên, học sinh.
Sai sót nghiêm trọng
Mới đây, một cuốn sách ôn thi dành cho kỳ thi đánh giá năng lực gây bức xúc dư luận khi bị phát hiện trích sai nghiêm trọng các tác phẩm văn học. Cuốn sách có tên “VNES chinh phục đề thi tư duy định tính năm 2025 theo định hướng đề thi mới Đánh giá năng lực Đại học Quốc gia Hà Nội”, do Nhà xuất bản Dân Trí xuất bản, ghi tên các tác giả ThS. Đỗ Quỳnh Nga, Trần Bích Thủy, Phạm Văn Bình và liên kết với Công ty CP Giáo dục VNES.
Công ty Cổ phần Giáo dục VNES tiêu hủy số sách sai phạm nhưng không đủ làm giảm sự bức xúc của dư luận.
Trong đó, bài “Sóng” của Xuân Quỳnh vốn quen thuộc trong sách giáo khoa Ngữ văn 12 với đoạn: “Dữ dội và dịu êm/ Ồn ào và lặng lẽ/ Sông không hiểu nổi mình/ Sóng tìm ra tận bể” lại bị in thành: “Dữ dội và dịu êm, Sóng là sóng, là bão/ Của lòng người, là những nỗi đau...”. Ngoài câu đầu tiên đúng, toàn bộ phần còn lại hoàn toàn sai lệch.
Chưa dừng lại, cuốn sách còn trích bài thơ “Đất nước” nhưng lại ghi tác giả là Chế Lan Viên thay vì Nguyễn Khoa Điềm. Đáng nói, đoạn thơ in ra không hề khớp với bất kỳ tác phẩm nào đã công bố, khiến dư luận đặt nghi vấn cuốn sách đã sử dụng AI để “bịa” ra văn bản. Hay, bài thơ “Tây Tiến” của nhà thơ Quang Dũng lại được AI chế thành “Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc/ Quân xanh màu lá dữ oai hùm/ Mắt huyền ẩn chứa mối tình thương/ Đêm mơ màng giữa núi rừng Tây Bắc/ Nhớ về miền Trung, nhớ về Hà Nội/ Mưa nguồn cuốn trôi chân tình đất Bắc”...
Điều gây sốc hơn cả là phần bìa sách khẳng định nội dung đã được nhà xuất bản thẩm định và chịu trách nhiệm. Tuy nhiên, sau những sai phạm nghiêm trọng xảy ra, các cá nhân và cả công ty đồng loạt lên tiếng xin lỗi và đổ lỗi cho... khách quan. Một trong những thạc sĩ biên soạn cuốn sách lên mạng thanh minh, đề sai do trợ giảng của trung tâm viết. “Do thiếu kinh nghiệm kiểm duyệt sách nên em cũng không ngờ sách lại in 2 đề lỗi. Em rất xin lỗi mọi người vì sơ suất này, để xảy ra sự việc đáng buồn trên... Trung tâm VNES cũng đã xin lỗi và nhận trách nhiệm... Sách bản lỗi bên dưới đã bị ngừng xuất bản từ năm ngoái và được đem đi tiêu hủy nhưng các học sinh mua sách đợt đầu phải sử dụng bản lỗi này”, một tác giả chia sẻ trên trang cá nhân.
Một tác giả khác cũng đã thừa nhận, 2 đề sai do trợ giảng soạn là sử dụng AI. Ngay sau khi lùm xùm xảy ra, Công ty CP Giáo dục VNES đã đăng trên fanpage lời xin lỗi gửi tới các bậc phụ huynh, các em học sinh và quý độc giả về những sai sót trong cuốn sách.
Đề thi sử dụng AI bị dư luận lên án mạnh mẽ.
Fanpage có viết: Cuốn sách được phát hành cho các em học sinh sinh năm 2007 và lưu hành trong 1 năm. Với mong muốn tặng miễn phí cho học sinh trong khóa học năm 2024-2025 để học sinh tự luyện tập ở nhà. (Đối với học sinh khóa học 2008 VNES khẳng định và cam kết không phát hành sách lỗi không tái bản cũng như kiểm định chặt chẽ về nội dung với sự cam kết về chất lượng). Tuy nhiên, khi nhận được mong muốn của một số học sinh không đăng kí khóa học muốn được mua sách, công ty đã bán với số lượng khoảng gần 150 cuốn.
Cũng theo thông báo, sau khi phát hiện sai sót, công ty đã ngay lập tức sửa các lỗi sai ở QR của sách để học viên được cập nhật nội dung chính xác. Cùng với đó, VNES đã dừng phát hành từ tháng 4/2025 và tiến hành thu hồi, tiêu hủy toàn bộ số sách trong tháng 6 (có video tiêu hủy kèm theo dưới bình luận). Hiện nay, công ty vẫn đang tiếp tục triển khai các bước xử lý thu hồi và tiêu hủy những bản sách còn lưu hành.
“Để khắc phục hậu quả và thể hiện tinh thần trách nhiệm, chúng tôi xin được thu hồi lại sách và hoàn trả chi phí mua sách cho phụ huynh, học sinh và độc giả đã mua cuốn sách này... Đối với các tác giả biên soạn sách và các bộ phận liên quan chúng tôi đã có hành vi xử lý nghiêm khắc cũng như yêu cầu chịu hoàn toàn trách nhiệm về hành vi sai trái gây ảnh hưởng nghiêm trọng của mình. Chúng tôi nhận thức được đây là sai lầm nghiêm trọng và chúng tôi đã đang và sẽ tiếp tục khắc phục hậu quả cho sự việc...”, fanpage công ty có nêu.
Tuy nhiên, lời xin lỗi của các tác giả và Công ty CP Giáo dục VNES vẫn không khiến dư luận nguôi ngoai; thậm chí, càng thổi bùng lên sự bức xúc của cộng đồng mạng khi mà thị trường sách ngày càng bát nháo, sai phạm ngày càng nhiều.
Điều đáng nói, có 2 đề thi trong cuốn sách sử dụng AI một cách vô trách nhiệm, dẫn đến sai lệch hoàn toàn các tác phẩm của các nhà thơ nổi tiếng. Điều này cho thấy AI đang bị lạm dụng trong việc dậy và học thời gian gần đây. Một giáo viên đã phải thốt lên: “Mong tất cả các thầy cô giáo, những ai đang làm về giáo dục, hãy tự nhắc mình như này: việc chỉ xong khi mình đã kiểm tra, rà soát lại kĩ càng. Sự tỉ mỉ trong nghề dạy học ảnh hưởng đến tương lai của một đứa trẻ, đến tác phong và lối sống của chúng. “Sự cẩu thả trong bất cứ nghề gì cũng là sự bất lương”, vì vậy không được cẩu thả và mình cũng cần dạy học sinh điều ấy”.
Cần chế tài đủ sức răn đe
Thực trạng sách tham khảo nhiều sai sót, thậm chí cả sách giáo khoa cũng nhiều sạn khiến giáo viên, học sinh, phụ huynh bức xúc trong vài năm trở lại đây. Việc một chương trình nhưng nhiều bộ sách giáo khoa sẽ khiến sách được sản xuất tràn lan, thiếu thẩm định, thiếu nhất quán trong nội dung giảng dạy. Sách giáo khoa ở một số bộ sách còn có sự thiếu trong sáng về ngôn ngữ, thiếu hệ thống logic, chưa khai thác được kho tàng văn hóa của Việt Nam, dẫn tới giáo viên vừa dạy vừa phải điều chỉnh.
Còn nhớ, cuối tháng 10/2022, nhiều phụ huynh bức xúc khi phát hiện trong Bảng tuần hoàn các nguyên tố hóa học chú thích các kim loại trong tự nhiên trong sách Hóa học lớp 10, bộ Chân trời sáng tạo, có sự nhầm lẫn. Trong sách Khoa học tự nhiên 7, bộ Chân trời sáng tạo cũng có sạn khi không có sự nhất quán về màu và chú thích của nguyên tố H (hydrogen).
Đối với môn Ngữ văn, trong bộ sách Chân chời sáng tạo, một số đoạn văn được giảng dạy có một số chú thích về tác phẩm chưa rõ ràng, cụ thể. Hình ảnh, tiểu sử tác giả được đặt ở cuối các bài học nên dễ gây hiểu lầm. Hay, như nhiều bài học ghi tên tác giả nước ngoài không giống nhau, mỗi từ viết một kiểu trong sách Ngữ văn 6 tập 2 bộ Kết nối tri thức.
Một trang trong cuốn sách của Nhà xuất bản Dân trí từng gây bức xúc dư luận vì nhiều “sạn”.
Thậm chí, trong sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 1, sách Tiếng Việt 2, bộ Kết nối tri thức với cuộc sống cũng mắc sạn như câu hỏi mơ hồ; nội dung bài học một đằng, tranh minh họa một nẻo.
Dư luận từng xôn xao việc Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam thu hồi 110.000 cuốn sách giáo khoa, đồng thời hủy và in lại 38.000 cuốn sách Khoa học tự nhiên 6 của bộ Kết nối tri thức với cuộc sống vì sai sót.
Trước đó, cuốn sách “Đánh vần tiếng Việt” của Nhà xuất bản Dân trí từng bị phát hiện có nhiều lỗi sai, dẫn chứng từ ngữ không phù hợp với thuần phong mỹ tục Việt Nam. Cuốn sách đã bị thu hồi và xử phạt hành chính.
Thế nhưng, một quyển sách nội dung xấu, sai lệch, một khi đã phát hành, dù có thu hồi cũng chỉ là biện pháp “cứu vãn tình thế”, còn ảnh hưởng, tác động xấu đến bạn đọc thì đã xảy ra và sẽ còn tồn tại lâu dài. Thậm chí, khi thu hồi cũng chưa hẳn đã thu hồi được hết.
Vì thế, làm thế nào để nâng cao trách nhiệm của đơn vị xuất bản và đơn vị liên kết xuất bản, để họ có trách nhiệm hơn đối với tấm giấy phép xuất bản và quyển sách của chính mình, câu hỏi này có lẽ phải dành cho cơ quan quản lý có xử lý nghiêm minh hay không.
Theo quy định, một quyển sách để bước ra thị trường, đến tay người đọc phải qua quá trình xét duyệt của đơn vị xuất bản và được cấp phép. Nhà xuất bản có nhiệm vụ đọc bản thảo, xem xét các khía cạnh, đặc biệt xem ấn phẩm có nằm trong danh mục sách bị cấm xuất bản hay không, sau đó mới chấp nhận cấp phép.
Quy trình là thế nhưng trên thực tế, nhiều năm nay, chủ yếu, sách do các đơn vị phát hành thực hiện nội dung từ A-Z, nhà xuất bản chỉ thông qua về mặt “thủ tục” mà thôi. Trong số các vụ sai phạm nghiêm trọng về nội dung của các xuất bản phẩm do các nhà xuất bản trong nước xuất bản thì việc xử lý mới dừng ở việc thu hồi, tiêu hủy, xử phạt hành chính.
Những lỗi sai sót trong xuất bản đã làm dấy lên những lo ngại trong việc quản lý, xuất bản sách hiện nay, gióng lên hồi chuông cảnh báo về trách nhiệm của các nhà xuất bản và đơn vị liên kết. Trong bối cảnh học sinh và phụ huynh đang phải chạy đua với kỳ thi, sự cẩu thả hay thậm chí là sự phụ thuộc vào công cụ AI thiếu kiểm soát không chỉ làm xói mòn niềm tin mà còn đe dọa đến chất lượng giáo dục.
Theo nhà lý luận phê bình văn học Ngô Văn Giá, việc tổ chức xuất bản cuốn sách “VNES chinh phục đề thi tư duy định tính năm 2025 theo định hướng đề thi mới Đánh giá năng lực Đại học Quốc gia Hà Nội” mắc các lỗ hổng như sau: Không có người chủ biên, người chịu trách nhiệm cao nhất về nội dung của cuốn sách. Do đó, dẫn điến việc lắp ghép cơ học, gom ba tác giả với nhau, phân công nhiệm vụ mỗi tác giả vài đề, sau đó tập hợp lại để xuất bản. Dẫn đến việc có tác giả dùng AI để giải đề, không có sự kiểm tra, không có sự kiểm tra chéo trước khi in.
Lỗ hổng thứ hai thuộc về nhà xuất bản, chỉ cấp giấy phép thuần túy để lấy tiền, không có người biên tập, thẩm định, không có người chịu trách nhiệm cuối cùng.
Lỗ hổng thứ 3 là khi sách xuất bản, kể cả trung tâm luyện thi, kể cả các tác giả không có kiểm tra, mà cứ thế phát hành. Sau đó phát hiện sai phạm mới cho thu hồi. Nhưng, sách đã kịp phát tán, nhiều người sử dụng. Từ đó dẫn đến một lỗi sai tổng thể, từ khâu tổ chức sách, tổ chức làm sách đến khâu phát hành, rồi các tác giả, các trung tâm luyện thi...
“Điều cực kì đáng lo ngại là một trong 3 tác giả đã công khai sử dụng AI và in nguyên bài giải của AI vào trong quyển sách cho thấy việc sử dụng AI một cách mù quáng, vô trách nhiệm. Tất cả những lỗ hổng đó cho thấy đây là một cách làm tiền trên lưng của học sinh. Đã đến lúc cần được điều tra, rất cần một án điểm để vừa là cảnh báo vừa là xử phạt mang tính răn đe đối với các cá nhân, tổ chức cho phát hành những cuốn sách như vậy trong tình trạng hiện nay sách tham khảo đang xuất bản tràn lan, không có ai kiểm soát, không ai chịu trách nhiệm cao nhất.
Và, ở đây xuất hiện một loạt tác giả non tay nghề, thậm chí là ẩu, vô trách nhiệm, dốt nát, kiếm tiền bất chấp, đánh vào những học sinh lười, người sử dụng lười, giáo viên lười, chủ quan, dẫn đến tình trạng phát tán tai hại. Đây cũng là vụ việc cảnh báo với nhà trường, đội ngũ giáo viên, những người làm giáo dục, cần có cơ chế kiểm soát, để tránh những loại sách rởm, tai hại như vậy tràn lan trên thị trường”, nhà lý luận phê bình văn học Ngô Văn Giá nhấn mạnh.
