'Lưỡng quốc tướng quân' Nguyễn Sơn, vị tướng đa tài

Nguyễn Sơn quê gốc của ông ở làng Kiêu Kỵ, Gia Lâm nhưng sinh ra và lớn lên ở phố Yên Ninh, Hà Nội. Được trui rèn, dạy bảo trong một gia đình có truyền thống hiếu học và tinh thần yêu nước nên Vũ Nguyên Bác được giác ngộ cách mạng từ khá sớm. Năm 1925, vừa bước vào tuổi 17, Nguyên Bác đã được người của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên ở Hà Nội lựa chọn và bí mật đưa sang Quảng Châu (Trung Quốc). Tại đây, Nguyên Bác được đổi tên là Lý Anh Tự và được tham dự khóa học chính trị do Nguyễn Ái Quốc tổ chức và trực tiếp giảng dạy. Mùa xuân năm 1927, khóa học kết thúc, Lý Anh Tự được Nguyễn Ái Quốc gửi vào học ở Trường Quân sự Hoàng Phố - một ngôi trường đào tạo cán bộ quân sự khá nổi tiếng của Quốc dân Đảng lúc bấy giờ.

Với tố chất thông minh, Lý Anh Tự đã tốt nghiệp khóa học xuất sắc và được giữ lại trường. Tháng 8-1927, Lý Anh Tự bí mật tham gia Đảng Cộng sản Trung Quốc. Năm 1929, cuộc khởi nghĩa Quảng Châu bùng nổ, anh đã cùng một số giáo viên của trường Hoàng Phố tích cực tham gia. Khi cuộc khởi nghĩa thất bại, do bị lộ tung tích, để tránh bị khủng bố, Lý Anh Tự tìm đường trốn về Thái Lan. Trong thời gian ngắn tại đây, Lý Anh Tự đã tích cực vận động và tổ chức cho bà con Việt kiều tham gia cách mạng.

Chân dung tướng Nguyễn Sơn. Ảnh tư liệu

Năm 1929, Lý Anh Tự quay trở lại Quảng Đông, Trung Quốc tham gia Hồng quân với cái tên mới là Hồng Thủy. Chỉ trong vòng 3 năm, Hồng Thủy đã lần lượt được giao các trọng trách: Ủy viên chính trị Tiểu đoàn thuộc Trung đoàn Hồng quân 428, Chính ủy Tiểu đoàn thuộc Trung đoàn Hồng quân 48, Chính ủy Trung đoàn, rồi Chủ nhiệm chính trị Sư đoàn 34, Trưởng khoa Văn hóa và Tuyên truyền Trường Quân chính Trung ương của Hồng quân... Hồng Thủy còn là người sáng lập đoàn kịch nói đầu tiên của Hồng quân công nông.

Tháng 1-1934, tại Đại hội đại biểu công nông binh toàn quốc lần thứ hai, Hồng Thủy được bầu làm Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương nước Cộng hòa Xô viết Trung Hoa do Mao Trạch Đông làm Chủ tịch.

Mùa thu năm ấy, Hồng Thủy là một trong 4 người nước ngoài và là người Việt Nam duy nhất tham gia cuộc Vạn lý trường chinh của Hồng quân. Nhưng trớ trêu thay, trong cuộc trường chinh này, Hồng Thủy bị vu cáo là "gián điệp quốc tế". Ông bị khai trừ khỏi Đảng và suýt bị ám hại. Trong lúc nguy nan, Hồng Thủy được những người bạn tốt như Chu Đức và Lưu Bá Thừa che chở, bảo lãnh nên thoát nạn.

Năm 1937, Hồng Thủy được Bát Lộ Quân cử đi chỉ huy xây dựng căn cứ kháng Nhật ở vùng Đông Bắc, tỉnh Sơn Tây. Trong thời gian này, ông lần lượt trải qua các chức vụ: Bí thư Khu ủy 4 Ngũ Đài, Phó bí thư Đảng ủy khu Đông Bắc Sơn Tây, Tổng phụ trách lớp tập huấn cán bộ ở Gia Trang... Với tính cách cương trực, thẳng thắn, trung thực, Hồng Thủy đã phê phán gay gắt lối ăn chơi sa đọa, chuyên quyền độc đoán của Diên Tích Sơn, một "lãnh chúa" ở Sơn Tây. Vì vậy mà ông bị hiềm khích và một lần nữa lại bị vu oan, bị khai trừ ra khỏi Đảng.

Nguyễn Sơn và người vợ Trung Quốc Trần Kiếm Qua. Ảnh tư liệu

Cuối năm 1938, Hồng Thủy được khôi phục Đảng tịch và được điều về làm Tổng biên tập Báo Kháng địch của Biên khu Tấn-Sát-Ký. Sau đó về công tác tại Trường Đại học Quân chính kháng Nhật. Tháng 8-1945, cuộc Tổng khởi nghĩa của nhân dân Việt Nam bùng nổ và giành được thắng lợi. Tin này làm Hồng Thủy vỡ òa, nhất là khi biết tin nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được thành lập do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch. Lúc này mặc dù đang theo học tại Trường Đảng Trung ương ở Diên An nhưng Hồng Thủy kiên quyết xin được trở về Tổ quốc ngay. Được sự chấp thuận của lãnh đạo hai Đảng, từ Diên An, Hồng Thủy đáp máy bay về Trùng Khánh, rồi từ đó đi đường bộ về Hà Nội. Để giữ bí mật, ông đổi tên mới là Nguyễn Sơn.

Thời điểm Nguyễn Sơn đặt chân lên đất mẹ thì tiếng súng kháng Pháp đã vang lên ở Nam Bộ. Quân Pháp sau khi đánh chiếm Sài Gòn đang kéo quân ra Nha Trang. Mặt trận Nha Trang - Khánh Hòa "căng như dây đàn". Phải chặn đứng bước tiến của quân Pháp. Theo đề nghị của Võ Nguyên Giáp, ngày 16-7-1946, Nguyễn Sơn được Chủ tịch Hồ Chí Minh ký sắc lệnh giao làm Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến miền Nam Việt Nam kiêm Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến Nam Trung Bộ. Đây là một vinh dự và trọng trách trách lớn, nhưng cũng đồng thời cho thấy sự tín nhiệm của Đảng, Chính phủ và quân đội dành cho Nguyễn Sơn. Trên cương vị mới, Nguyễn Sơn đã cùng tập thể Ủy ban lãnh đạo quân và dân Nam Trung Bộ ngăn chặn thành công cuộc tiến công của quân Pháp, làm thất bại âm mưu của chúng đánh ra địa bàn chiến lược này, đặc biệt là vùng tự do Liên khu 5. Là một nhà quân sự dày dạn kinh nghiệm, để có thể trường kỳ kháng chiến, Nguyễn Sơn đặc biệt quan tâm đến công tác đào tạo đội ngũ cán bộ chỉ huy. Ông chủ trương giao cho các chi đội của các tỉnh tự tổ chức các khóa đào tạo cán bộ cấp tiểu đội; còn Ủy ban Kháng chiến miền Nam tổ chức trường chính quy đào tạo cán bộ trung đội trở lên. Trường Lục quân trung học Quảng Ngãi là một trong số đó. Ông còn chủ trương tập trung "rèn cán, chỉnh quân" qua thực tế chiến đấu.

Giữa năm 1947, chiến sự leo thang ác liệt ở chiến trường Bình Trị Thiên, Nguyễn Sơn lại được điều về làm Khu trưởng Liên khu 4. Tại đây, trên cương vị mới, Nguyễn Sơn đã có nhiều cống hiến quan trọng trong việc đưa cuộc kháng chiến trên địa bàn vượt qua được thời kỳ "bĩ cực", giúp các tỉnh ở Liên khu 4 xây dựng được các đơn vị chủ lực. Ông trực tiếp chỉ huy tiêu diệt đồn Troóc, khai thông đường liên lạc từ cơ quan Tổng hành dinh vào mặt trận Bình-Trị-Thiên và vào Liên khu 5. Khi mặt trận Huế bị vỡ, ông chủ trương, một mặt tổ chức lực lượng ngăn chặn địch, không cho chúng nống lấn; mặt khác tích cực xây dựng các tỉnh phía bắc liên khu thành hậu phương vững chắc cho cuộc kháng chiến. Để có nguồn cán bộ bổ sung kịp thời cho mặt trận, ông cho thành lập ngay trường Quân chính của liên khu. Nguyễn Sơn vốn nổi tiếng là người đặc biệt quan tâm đến công tác luyện quân. Ông có sáng kiến đưa ra hình thức huấn luyện độc đáo là "Đại đội tập". Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp đánh giá cao hình thức huấn luyện sáng tạo này: "Trong phong trào luyện quân lập công, Nguyễn Sơn đã tổ chức thành công Đại đội tập lôi cuốn cả quân đội và nhân dân". Thời gian này, ông còn biên soạn và cho phổ biến cuốn "Dân quân - Một lực lượng chiến lược" làm tài liệu bồi dưỡng phát triển lực lượng dân quân-du kích.

Nguyễn Sơn là người đa tài. Dưới sự chỉ huy của ông, Liên khu 4 không chỉ được xây dựng thành một hậu phương vững mạnh, mà còn là một trung tâm văn hóa lớn. Dưới "trướng" của ông đã thu hút được nhiều văn nghệ sĩ tên tuổi như: Đặng Thai Mai, Hữu Loan, Hoàng Trung Thông, Trần Hữu Thung, Minh Huệ, Sĩ Ngọc... Chính ông cũng là người đề xuất mở Lớp văn hóa kháng chiến và cho mời nhiều nhà văn hóa lớn về giảng dạy. Ông cũng cho thành lập Báo Vệ quốc quân Khu 4 và các đoàn văn công.

Năm 1948, trong đợt phong tướng đầu tiên của Quân đội nhân dân Việt Nam, Nguyễn Sơn được phong hàm Thiếu tướng. Là người gần gũi và rất am hiểu tính cách của Hồng Thủy-Nguyễn Sơn, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gửi cho ông một tấm thiệp nhỏ, trên đó có mấy câu: "Tặng Sơn đệ: Đảm dục đại/ Tâm dục tế/ Trí dục viên/ Hạnh dục phương”. (Tạm dịch là: Cái gan cần phải lớn. Tâm nên tế nhị, chín chắn. Trí vẹn toàn. Hạnh phải đầy đủ, thẳng ngay). Nhận được thiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Nguyễn Sơn cảm động và vui vẻ cho tổ chức lễ tấn phong một cách trang nghiêm và trọng thể.

Cuối năm 1949, Nguyễn Sơn rời Liên khu 4 ra Việt Bắc công tác. Mùa hè 1950, theo thỏa thuận giữa hai chính phủ Việt Nam và Trung Quốc, ông trở lại Bắc Kinh. Trong thời gian này, Nguyễn Sơn lần lượt trải qua các chức vụ: Cục phó Cục Điều lệnh của Tổng cục Quân huấn Quân Giải phóng nhân dân Trung Quốc, Tổng biên tập Tạp chí Huấn luyện chiến đấu...

Ngày 27-9-1955, Hồng Thủy được Nhà nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa phong quân hàm Thiếu tướng và được tặng thưởng Huân chương Bát nhất, Huân chương Độc lập và Huân chương Giải phóng hạng Nhất. Bình luận về sự kiện này, tờ Nhân dân nhật báo lúc bấy giờ đã có bài viết, trong đó nêu rõ: "Trong lịch sử nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa và Quân Giải phóng nhân dân Trung Quốc, phong quân hàm và tặng thưởng huân chương cho một người nước ngoài, việc này chỉ có một lần, mà cũng để tỏ lòng biết ơn và kính trọng của nhân dân Trung Quốc với một chiến sĩ quốc tế đã đổ máu hy sinh, vô tư cống hiến cho sự nghiệp giải phóng của nhân dân Trung Quốc. Nhân dân Trung Quốc không thể nào quên người chiến sĩ quốc tế kiệt xuất, người con ưu tú của nhân dân Việt Nam, người bạn thân thiết của nhân dân Trung Quốc".

Tướng Nguyễn Sơn và vợ Lê Hằng Huân cùng các con. Ảnh tư liệu

Năm 1956, Hồng Thủy lâm bệnh nặng. Thể theo nguyện vọng của ông và được sự đồng ý của lãnh đạo hai nước, ngày 29-7-1956, Hồng Thủy được đưa về Việt Nam. Ngày tiễn ông ở sân ga Tiền Môn (Bắc Kinh) có cả Bành Đức Hoài, Diệp Kiếm Anh cùng 200 vị nguyên soái, tướng lĩnh, cán bộ ngoại giao và đông đảo người mến mộ Hồng Thủy. Phía Trung Quốc đã dành hẳn một toa tàu sang trọng mà Chủ tịch Mao Trạch Đông và Thủ tướng Chu Ân Lai thường đi để đưa Thiếu tướng Hồng Thủy-Nguyễn Sơn về nước. Tới Hà Nội, Nguyễn Sơn được Đại tướng Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp cùng nhiều tướng lĩnh, đồng đội ra đón ở sân ga và sau đó được Chủ tịch Hồ Chí Minh thân mật tiếp. Ngày 21-10-1956, Lưỡng quốc tướng quân Nguyễn Sơn trút hơi thở cuối cùng khi đang ở độ chín và tài năng đang nở rộ. Ông ra đi trong nỗi tiếc thương khôn nguôi của quân đội và nhân dân hai nước Việt Nam-Trung Quốc.

PGS, TS TRẦN NGỌC LONG