Lưu giữ nét đẹp văn hóa truyền thống

Đến thôn Sô Thák, xã Măng Bút, chúng ta dễ dàng bắt gặp hình ảnh các cụ già ngồi bên hiên nhà nhai trầu, miệng đỏ au, ánh mắt hiền từ. Trong căn nhà sàn mộc mạc, già A Brui (66 tuổi) niềm nở mời khách dĩa trầu cau, như một nghi thức mở đầu cho câu chuyện.

Già kể rằng, từ thời xa xưa, cây cau đã gắn bó mật thiết với người Ca Dong. Cây che bóng mát cho vườn, thân cau dùng làm cột nhà, rễ nhóm lửa và trái cau chính là phần quan trọng không thể thiếu trong tục ăn trầu.

Đối với người Ca Dong, tục ăn trầu không phân biệt tuổi tác hay giới tính. Từ trẻ nhỏ, thanh niên đến người già đều có thể nhai trầu. Việc này không chỉ tạo cảm giác dễ chịu, mà còn giúp ngừa sâu răng, hôi miệng.

Ở một số thôn của người Ca Dong như Sô Thák, hiện tượng người dân nghiện thuốc lá không nhiều, bởi phần lớn nhờ vào thói quen nhai trầu cau.

Tục ăn trầu, cau gắn liền với đời sống hằng ngày của người Ca Dong.

Theo già A Brui, vôi ăn kèm với trầu, cau giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong văn hóa của người Ca Dong. Họ không mua vôi sẵn, mà thường tự tay chế biến theo phương pháp truyền thống.

Nguyên liệu không phải đá vôi như ở vùng xuôi, mà là vỏ ốc, được người dân gom nhặt từ các con suối. Sau khi phơi khô, vỏ ốc được đem nung qua lửa lớn cho đến khi chuyển sang màu trắng tro. Lúc ấy, vỏ mới đủ độ giòn để nghiền thành bột mịn.

Bột này sau đó được pha với nước theo tỷ lệ phù hợp để tạo ra thứ vôi ăn có màu trắng ngà, mịn, dẻo. Khi quệt lên lá trầu, kết hợp với cau, sẽ tạo nên vị cay nồng, thơm dịu, đậm đà rất riêng.

Cây trầu, lá cau không chỉ gắn liền trong sinh hoạt hằng ngày, mà còn đóng vai trò quan trọng trong các nghi lễ truyền thống của người Ca Dong. Từ lễ hội mừng lúa mới, cúng nhà rông đến đám cưới, quả cau, lá trầu luôn hiện diện.

Trong lễ cưới, buồng cau và mâm lá trầu được chọn lựa kỹ càng. Người Ca Dong tin rằng, hình dáng quả cau, độ tươi của lá trầu phản ánh sự đẹp đôi của cặp vợ chồng.

Sau lễ cưới, cô dâu, chú rể sẽ biếu trầu cau cho họ hàng hai bên như lời cảm ơn và chúc phúc.

Ở xã Măng Bút, trẻ em người Ca Dong từ khoảng bốn đến năm tuổi đã bắt đầu làm quen với trầu cau. Ban đầu, các em chỉ nhai riêng từng thành phần như cau hoặc lá trầu, sau đó dần học cách phối trộn cùng vôi theo tỷ lệ phù hợp.

Không cần đến lời chỉ dạy khuôn mẫu, việc quan sát người lớn và lặp lại những thao tác quen thuộc trong sinh hoạt hằng ngày đã giúp phong tục này được duy trì một cách tự nhiên, bền bỉ qua nhiều thế hệ.

Cây cau được người Ca Dong trồng trong vườn, trên rẫy.

Đối với những du khách lần đầu được mời thử trầu cau, trải nghiệm này để lại nhiều ấn tượng khó quên. Chỉ sau vài phút nhai, hương thơm và vị cay xộc nhẹ lên mũi, rồi lan xuống đầu lưỡi với cảm giác tê nhẹ từ men vôi.

Khi tiếp tục nhai, trầu tiết ra thứ nước đỏ hồng, pha lẫn vị ngọt và cay dịu, tạo nên hương vị đặc trưng mà khó hoa quả nào có được.

Tuy nhiên, không ít người lần đầu nếm thử sẽ cảm thấy chóng mặt, lâng lâng, thậm chí có chút chếnh choáng. Người Ca Dong thường gọi đó là “say trầu”. Sau một vài lần, cơ thể sẽ dần thích nghi và cảm giác ban đầu không còn xuất hiện.

Gắn bó với cây cau, lá trầu như với một phần máu thịt, người Ca Dong luôn gìn giữ việc trồng cau, trầu như một phần trong nếp sống thường ngày.

Khi những cây cau già cỗi được đốn bỏ, hạt từ những trái cau chín lại được đem ươm xuống đất, mở đầu cho một vòng đời mới. Cứ thế, những hàng cau nối tiếp nhau mọc lên bên rẫy, ven suối, bên hiên sân nhà, giữ cho sắc xanh lan tỏa giữa núi rừng và giúp phong tục ăn trầu tiếp tục được gìn giữ trong nếp sống qua từng thế hệ.

Hiện nay, khi nhiều giá trị văn hóa truyền thống đang dần bị thay thế, thì tục ăn trầu của người Ca Dong vẫn còn giữ trong đời sống cộng đồng. Trầu, cau không chỉ là một phần ký ức, mà còn là biểu tượng của sự gắn kết, của bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc không dễ phai nhòa.

Bài, ảnh: TẤT THÀNH