Lý do răn đe hạt nhân bất ngờ vượt 'vòng cấm kỵ' thành chủ đề bàn thảo công khai ở châu Âu

Tàu ngầm hạt nhân Suffren tại lễ hạ thủy ở căn cứ hải quân ở Cherbourg, Pháp, ngày 12/7/2019. Ảnh: AFP/TTXVN

Việc răn đe hạt nhân của châu Âu giờ đây trở thành chủ đề được thảo luận công khai đã nói lên nhiều điều về tình trạng an ninh hiện tại của châu Âu. Từng được coi là một ý tưởng mang tính giả thiết xa vời, viễn cảnh châu Âu tự nắm quyền kiểm soát vấn đề hạt nhân đang nổi lên như một phản ứng trước sự bất định ngày càng gia tăng trong mối quan hệ xuyên Đại Tây Dương, căng thẳng địa chính trị leo thang, và nhu cầu cấp bách phải suy nghĩ lại về quyền tự chủ chiến lược của châu Âu.

Theo đài TVP của Ba Lan, điều từng được coi là điều cấm kỵ giờ đây đang được thảo luận trong các vòng chính sách, diễn đàn quân sự, và thậm chí trong giới tinh hoa chính trị châu Âu vốn trước đây còn do dự.

Nguyên nhân dẫn đến sự thay đổi này là rất rõ ràng: Mặc dù sự hỗ trợ của phương Tây đã ngăn chặn sự sụp đổ hoàn toàn của Ukraine, nhưng nó không làm được gì nhiều để khôi phục an ninh dài hạn cho châu Âu. Với việc Liên bang Nga vẫn là một cường quốc khiến châu Âu lo ngại và sự tin cậy vào mối quan hệ xuyên Đại Tây Dương đang bị đặt dấu hỏi, châu Âu đang đối mặt với một thực tế nghiệt ngã, đó là họ phải thiết lập các đảm bảo an ninh vững chắc hơn cho tương lai của chính mình.

Rạn nứt xuyên Đại Tây Dương: Chủ nghĩa hoài nghi ngày càng gia tăng ở châu Âu

Sự phụ thuộc của châu Âu vào mối quan hệ xuyên Đại Tây Dương ngày nay trở nên vấn đề hơn bao giờ hết trong những thập kỷ gần đây. Nỗi bất an này ngày càng gia tăng do những biến động chính trị ở phía bên kia Đại Tây Dương, đặc biệt là khi ông Donald Trump bắt đầu nhiệm kỳ thứ hai của mình với những thay đổi mạnh mẽ trong chính sách đối ngoại của Mỹ.

Tổng thống Trump không giấu giếm thái độ coi nhẹ vị thế của Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) với tư cách là một khối, mà ưa chuộng ngoại giao kiểu giao dịch với một số quốc gia châu Âu cụ thể (như Ba Lan, Hungary và Italy). Điều này khó có thể mang lại sự an tâm cho các nhà lãnh đạo châu Âu và nhiều người trong số họ giờ đây đã thừa nhận rằng việc phụ thuộc chiến lược vào Washington không còn là điều hiển nhiên nữa.

Nhận thức này đã kích hoạt một loạt sự thay đổi chính sách chưa từng có ở châu Âu. Liên minh châu Âu (EU), vốn cam kết nghiêm ngặt với kỷ luật tài chính, giờ đây đã nới lỏng các hạn chế tài chính để ưu tiên chi tiêu quốc phòng. Việc EU sẵn sàng tăng chi tiêu quốc phòng, coi đây là một trụ cột trung tâm của các chính sách tương lai, đã báo hiệu một sự chuyển đổi cơ bản trong tư duy chiến lược. Và trong bối cảnh chiến lược mới này, răn đe hạt nhân đã tìm được chỗ đứng trong các cuộc thảo luận.

Sự hồi sinh của tư duy hạt nhân ở châu Âu

Từ trước đến nay, quan điểm của công chúng và giới chính trị đối với vũ khí hạt nhân ở châu Âu luôn bị chi phối bởi sự pha trộn giữa chủ nghĩa lạc quan thời hậu Chiến tranh Lạnh và tâm lý phản đối hạt nhân. Nhưng chương này dường như đang khép lại.

Ngay cả Đức, một quốc gia từ lâu đã do dự trong các cuộc thảo luận về răn đe hạt nhân, cũng đang ngày càng nhận ra tầm quan trọng của việc duy trì năng lực hạt nhân đáng tin cậy trong cấu trúc an ninh của châu Âu.

Tuy nhiên, răn đe hạt nhân ở châu Âu không phải là một hiện tượng mới. NATO từ lâu đã duy trì tư thế hạt nhân ở châu Âu thông qua các vũ khí hạt nhân của Mỹ triển khai tại chỗ.

Vấn đề ở chỗ cấu trúc này giờ đây đang đối mặt với khủng hoảng niềm tin. Lập trường mơ hồ của ông Trump về tính đoàn kết trong NATO đã đặt ra câu hỏi về cam kết của Washington trong việc mở rộng chiếc ô hạt nhân của mình cho châu Âu trong trường hợp xảy ra khủng hoảng. Nếu các đồng minh không thể tin tưởng rằng Điều 5 (điều khoản phòng thủ tập thể của Hiến chương NATO) vẫn bất khả xâm phạm, thì cơ chế răn đe dù có hoạt động hiệu quả đến đâu cũng sẽ bị đặt dấu hỏi.

Vụ phóng thử tên lửa Trident II từ tàu ngầm USS Maine ở ngoài khơi bờ biển San Diego, bang California, Mỹ ngày 12/2/2020. Ảnh: The Sun/TTXVN

Hiện trạng và tương lai bất định

Hiện tại, hiện trạng vẫn được duy trì—tuy nhiên với những cảnh báo đáng chú ý. Mỹ chưa rút khỏi NATO, nhưng niềm tin vào Điều 5 đã xói mòn, khiến các đồng minh châu Âu tìm kiếm sự trấn an mà cho đến nay vẫn chưa thành hiện thực.

Các nỗ lực thích ứng hạt nhân của NATO, vốn đã được tiến hành trong nhiều năm, không có dấu hiệu bị đảo ngược dưới thời Tổng thống Trump. Cuộc họp Nhóm Kế hoạch Hạt nhân (NPG) vào tháng 6 tới có thể sẽ cung cấp những hiểu biết quan trọng về các diễn biến trong tương lai.

Từ góc độ chiến lược rộng hơn, chính sách lâu dài của Mỹ chống lại phổ biến vũ khí hạt nhân vẫn không thay đổi. Washington, cùng với Moskva và Bắc Kinh, khó có khả năng chào đón những cường quốc hạt nhân mới ở châu Âu, và thực tế này sẽ định hình cách họ tương tác với lục địa này.

Tuy nhiên, bản thân Mỹ vẫn là một chính quyền ủng hộ hạt nhân. Các nỗ lực hiện đại hóa, bao gồm phát triển tên lửa mới và nâng cấp lực lượng chiến lược, sẽ tiếp tục diễn ra với tốc độ nhanh chóng, bất chấp những lo ngại từ phía châu Âu.

Ngay cả khi Mỹ giảm hiện diện quân sự ở châu Âu, liên minh NATO vẫn có thể tồn tại về mặt lý thuyết—theo mô hình tương tự quan hệ của Mỹ với Israel hoặc Nhật Bản. Tuy nhiên, nếu không có sự hiện diện thực tế của lực lượng Mỹ, uy tín của NATO vẫn là một vấn đề đáng lo ngại.

Vũ khí hạt nhân của Mỹ triển khai tại châu Âu không chỉ mang lại lợi thế chiến lược cho NATO, mà còn phục vụ kế hoạch quân sự của Washington. Việc duy trì sự hiện diện này cho thấy rằng, ít nhất ở thời điểm hiện tại, Mỹ vẫn nhận thấy giá trị đủ lớn trong việc giữ dấu ấn quân sự của mình tại châu Âu. Câu hỏi thực sự là liệu sự hiện diện này có duy trì được về mặt chính trị trong những năm tới hay không.

Các lựa chọn hạt nhân của châu Âu: Những giới hạn và khả năng

Trước những bất định kể trên, cuộc tranh luận về một năng lực răn đe hạt nhân của châu Âu đang ngày càng được quan tâm nhiều hơn, nhưng nó cũng phải đối mặt với nhiều trở ngại đáng kể.

1. Vương quốc Anh (UK)

Vương quốc Anh là một cường quốc hạt nhân, nhưng kho vũ khí của họ không được thiết kế để thực hiện vai trò răn đe toàn châu Âu. Với kho dự trữ tương đối nhỏ, một hệ thống chiến lược duy nhất (Trident) và sự phụ thuộc vận hành vào hỗ trợ kỹ thuật của Mỹ, năng lực hạt nhân của Anh chỉ phù hợp với mục tiêu phòng thủ quốc gia, hơn là bảo vệ toàn bộ châu Âu.

Dù London đã cam kết lực lượng hạt nhân của mình cho NATO, nhưng để mở rộng vai trò này sẽ cần phải thực hiện những điều chỉnh lớn về chiến lược và vận hành.

2. Pháp

Lực lượng răn đe hạt nhân của Pháp luôn nằm dưới sự kiểm soát đất nước, với Tổng thống Pháp là người duy nhất có quyền phát lệnh tấn công.

Mặc dù Paris từ lâu khẳng định rằng lực lượng hạt nhân của họ góp phần vào an ninh rộng lớn hơn của châu Âu, nhưng khả năng của họ được thiết kế để phục vụ nhu cầu chiến lược của Pháp, chứ không phải phòng thủ tập thể của châu Âu.

Ngoài ra, kho vũ khí hạt nhân của Pháp, dù mạnh mẽ, nhưng thiếu quy mô và tính đa dạng cần thiết để cung cấp một lá chắn hạt nhân toàn diện cho châu Âu. Việc mở rộng vai trò này sẽ đòi hỏi không chỉ sự thay đổi về học thuyết quân sự, mà còn đầu tư đáng kể vào các hệ thống phóng mới, đầu đạn và cơ cấu chỉ huy—những điều không thể đạt được một sớm một chiều.

3. Đức

Đức, vốn phản đối vũ khí hạt nhân, sẽ phải đối mặt với những trở ngại chính trị, pháp lý và tài chính to lớn nếu muốn phát triển lực lượng răn đe của riêng mình.

Việc theo đuổi một chương trình hạt nhân nội địa không chỉ tốn kém và kéo dài, mà còn đặt Berlin vào thế dễ tổn thương trong giai đoạn phát triển. Một lựa chọn khả thi hơn là hợp tác hạt nhân sâu sắc hơn với Pháp, mặc dù điều này cũng sẽ cần đến mức độ tin tưởng cao và cam kết mạnh mẽ về lực lượng thông thường.

4. Ba Lan

Ba Lan, ngược lại, đã bày tỏ sự quan tâm trong việc nâng cao vai trò của mình trong sứ mệnh hạt nhân của NATO.

Một thỏa thuận song phương với Washington—tương tự như khuôn khổ tham vấn hạt nhân của Hàn Quốc—có thể cho phép Ba Lan đóng vai trò nổi bật hơn trong việc chia sẻ gánh nặng hạt nhân.

Khả năng Ba Lan trở thành nơi triển khai vũ khí hạt nhân của Mỹ vẫn là một chủ đề nhạy cảm về chính trị, nhưng nó có thể trở thành lựa chọn khả thi nếu tư thế hạt nhân của NATO cần phải thích ứng hơn nữa.

Hướng đi trước mắt: Củng cố trụ cột hạt nhân của NATO tại châu Âu

Hiện tại, hành động tốt nhất cho châu Âu là tăng cường vai trò của mình trong khuôn khổ hạt nhân hiện tại của NATO, thay vì vội vã theo đuổi một năng lực răn đe độc lập.

Những bước đi quan trọng nên bao gồm:

Thứ nhất, đa dạng hóa tài sản hạt nhân của NATO tại châu Âu, đặc biệt là triển khai thêm các hệ thống tên lửa, nhằm tăng cường tính răn đe.

Thư hai, mở rộng sự tham gia của các quốc gia châu Âu vào sứ mệnh răn đe hạt nhân, dù chỉ giới hạn ở các vai trò thông thường.

Thứ ba, tăng cường khả năng sống sót của lực lượng hạt nhân NATO thông qua chiến lược phân tán và cơ sở hạ tầng kiên cố.

Thứ tư, tổ chức các cuộc tập trận toàn diện hơn để nâng cao khả năng ứng phó khủng hoảng.

Ý tưởng về một năng lực răn đe hạt nhân độc lập của châu Âu có thể chưa thực hiện được ngay, nhưng sự xuất hiện của nó như một chủ đề nghiêm túc cho thấy viễn cảnh an ninh của châu Âu đang thay đổi.

Khi sự bất định xuyên Đại Tây Dương tiếp tục phủ bóng trong thời gian dài, châu Âu phải chuẩn bị cho một tương lai mà họ chịu trách nhiệm nhiều hơn đối với nền quốc phòng của chính mình.

Dù lá chắn hạt nhân do châu Âu kiểm soát có trở thành hiện thực hay không vẫn còn phải chờ xem, nhưng củng cố năng lực hạt nhân của NATO vẫn là con đường thực tế và hiệu quả nhất vào lúc này.

Một năng lực răn đe hạt nhân châu Âu có thể chỉ là kế hoạch B. Nhưng nếu mối quan hệ xuyên Đại Tây Dương tiếp tục rạn nứt, kế hoạch B có thể sẽ trở thành điều tất yếu chứ không còn là một lựa chọn nữa.

Thành Nam/Báo Tin tức