Mác kham - thức quả rừng gắn với tuổi thơ những đứa trẻ vùng cao

Mác kham không phải là loại quả có màu sắc rực rỡ hay hình dáng nổi bật, nhưng mang trong mình một sức hút rất riêng - giản dị, mộc mạc. Với nhiều đứa trẻ trong làng vùng cao xưa, vào khoảng tháng 9 - 10 hằng năm, sau những giờ học lại rủ nhau lên rừng hái từng quả mác kham mang về ướp, dù khi ấy chỉ thấy chát, chua, nhưng vẫn thích thú lạ kỳ, đặc biệt là vị ngọt mát lịm trong veo đặc biệt khi uống thêm một ngụm nước, có lẽ chẳng gì có được thứ vị ấy.

Cây mác kham mọc ở các đồi trọc, bãi hoang, trong rừng, quanh nương rẫy cao. Cây cao khoảng từ 5 - 7 m, lá nhỏ xếp sít nhau thành 2 dãy; hoa màu vàng mọc thành tán ở nách. Quả to bằng ngón tay có vị chua ngọt chát, tính mát. Quả, lá và rễ cây là những bộ phận được sử dụng làm thuốc.

Mác kham bây giờ được lai giống nên quả to, ít chát, ngon mát và dễ ăn hơn, không chỉ người Cao Bằng thích mà đã dần phổ biến đến các tỉnh miền xuôi.

Mác kham thường chín rộ vào những ngày cuối thu, khi gió heo may bắt đầu thổi qua sườn núi và bầu trời xanh hơn, cao hơn. Trên những sườn đồi quanh thôn bản, cây mác kham tuy không cao to nhưng kiên trì đứng đó, rễ bám chắc vào triền đất, tán lá xum xuê, quả treo lắc lư theo gió. Quả mác kham khi còn xanh có màu sẫm, vị chát đậm đến mức làm cả miệng tê lại. Nhưng chỉ cần chờ đến khi quả hơi màu trắng, vỏ có vài vệt nâu đậm là lúc hương vị tuyệt nhất chỉ cần cắn một miếng, vị chát ban đầu lan ra, rồi ngọt dần, ngọt sâu và đằm như một dòng suối mát chảy vào tận cổ họng. Đó là thứ vị không loại quả nào khác có được - chát để nhớ, ngọt để thương.

Vào mùa quả chín, người dân hái quả mang về phơi khô hoặc ướp muối, ngâm rượu để dùng dần. Mắc kham bán ở chợ có giá khoảng 20 - 50 nghìn đồng/kg. Mắc kham là món quà ăn vặt được nhiều người ưa thích. Hiện nay, quả mắc kham được nhiều người tìm mua về ngâm đường và ngâm rượu để làm thuốc và vận chuyển về các tỉnh miền xuôi tiêu thụ. Quả ngâm ớt, muối, đường có giá khoảng 30 nghìn đồng/hộp nhỏ, 50 nghìn đồng/hộp to.

Trong ký ức của những đứa trẻ Cao Bằng, mác kham là món quà của núi rừng, của những buổi chiều rong chơi không biết mệt. Hồi bé, đứa nào cũng mong trời nhanh vào mùa để được rủ nhau lên rừng “săn” mác kham, quả som. Lội qua và len lỏi giữa những thân cây rậm rạp, đôi chân trần chạy thoăn thoắt trên những con đường đất mềm, chỉ để đến kịp chỗ những cây mác kham lớn nhất trên triền. Đứa nào chạy nhanh vặt lượm được những quả to hơn, cười tít mắt vì chiến lợi phẩm. Niềm vui ngày ấy giản đơn đến lạ, chỉ là vài túi quả hái được nhưng vui cả ngày.

Sâu đậm nhất vẫn là cảm giác bình yên khi ngồi bên hiên nhà, tay cầm mấy quả mác kham vừa hái, cạnh là tiếng suối chảy róc rách. Những mùa mác kham đã góp một phần vào ký ức ngọt lành của biết bao con người - những người đã đi xa, giờ chỉ cần nghe nhắc đến tên quả thôi là tim lại dội lên một tiếng “thương quê”. Nơi phố thị ồn ã, tìm đâu ra vị chát ngọt đặc trưng ấy? Tìm đâu ra những buổi lang thang rừng núi, bẻ cành hái quả, cười giòn tan khi vặt được vài quả mác kham trên rừng?

Mác kham rừng giờ không còn phổ biến như trước, bởi nhiều vùng đã khai thác rừng, tán cổ thụ thưa dần, trẻ con ít gắn bó với núi hơn xưa. Nhưng đối với những ai từng lớn lên ở Cao Bằng, mác kham vẫn là một phần linh hồn của tuổi thơ. Quả nhỏ bé ấy giữ lại cả một thời trong trẻo, một thời mà niềm vui nằm trong bàn tay, trong chiếc túi áo bé xíu, trong tiếng cười giòn giữa rừng sâu. Mỗi lần nhắc đến mác kham là như một lần được trở về với rừng xanh, trở về với cái chát đầu môi và ngọt lịm tận đáy lòng, trở về với chính tuổi thơ của mình, đó chính là điều đẹp nhất mà quả mác kham mang lại.

Quỳnh Nha