'Mật mã' cổ điển ẩn giấu trong âm nhạc đại chúng

Ca sĩ Jennie trong MV Shut Down của nhóm nhạc Blackpink - bài hát lấy cảm hứng từ tác phẩm nổi tiếng trong giới âm nhạc cổ điển La Campanella của nhạc công Niccolò Paganini. Ảnh: MV.

"Âm nhạc cổ điển phương Tây không chỉ là tổng hợp những nghiên cứu hàn lâm được quy chuẩn hóa. Chúng ta vẫn có thể bắt gặp trong đó những giai điệu dân ca mang đậm tính địa phương," dịch giả Mai Đức Hạnh, Thạc sĩ Âm nhạc học đang công tác tại Dàn nhạc Giao hưởng Việt Nam chia sẻ tại sự kiện trò chuyện về cuốn sách Lược sử âm nhạc tối ngày 16/3.

"DNA" phương Tây trong âm nhạc toàn cầu

Hòa âm - "phát kiến độc đáo" của âm nhạc cổ điển phương Tây - đã tạo nên cuộc cách mạng không chỉ trong lịch sử văn hóa châu Âu mà còn định hình toàn bộ bản đồ âm nhạc thế giới hiện đại. Khác với phức điệu chỉ là nghệ thuật kết hợp nhiều giai điệu song song, hòa thanh phương Tây đã tiến xa hơn với một khoa học toàn diện về cách xây dựng, kết nối và phát triển các hợp âm theo những quy luật chặt chẽ, trở thành “ngôn ngữ chung” cho hầu hết thể loại nhạc hiện đại

Quá trình Tây hóa âm nhạc toàn cầu diễn ra song song với các làn sóng thuộc địa hóa và toàn cầu hóa. Thánh ca và dàn nhạc châu Âu nhanh chóng xuất hiện tại các thuộc địa, trong khi các yếu tố âm nhạc bản địa ngược lại bắt đầu xuất hiện trong sáng tác của các nhà soạn nhạc châu Âu.

Dịch giả Mai Đức Hạnh tại buổi chia sẻ "Tìm hiểu về âm nhạc cổ điển phương Tây". Ảnh: Nguyễn Long.

Sự gặp gỡ giữa các nền văn hóa âm nhạc không chỉ là quá trình một chiều. Đây là cuộc đối thoại hai chiều, nơi mỗi nền văn hóa đều có đóng góp và bị biến đổi.

Tại thế giới Hồi giáo, âm nhạc châu Âu được tiếp nhận và biến đổi theo cách riêng. Ở Ấn Độ, sự kết hợp giữa âm nhạc cổ điển phương Tây và âm nhạc truyền thống đã tạo ra phong cách Bollywood độc đáo, trở thành một hiện tượng văn hóa toàn cầu. Trong khi đó, Trung Quốc và Nhật Bản tiếp thu lý thuyết âm nhạc phương Tây nhưng vẫn duy trì và phát triển đặc trưng văn hóa riêng trong các sáng tác.

Câu chuyện về nguồn gốc của nhạc đại chúng hiện đại là minh chứng sống động cho sức mạnh của sự giao thoa văn hóa. Khi người châu Phi bị đưa đến Mỹ làm nô lệ, họ buộc phải tiếp thu âm nhạc tôn giáo phương Tây qua các bài các thánh ca. Nhưng thay vì từ bỏ di sản âm nhạc của mình, họ đã khéo léo hòa trộn hai nền văn hóa bằng cách lấy vòng hòa thanh phương Tây làm nền tảng, nhưng đưa vào đó tiết tấu và sự sáng tạo mang đậm bản sắc châu Phi.

Cách âm nhạc cổ điển định hình "hit" toàn cầu

"Muốn phá được luật thì phải hiểu được luật và nền âm nhạc đại chúng hiện nay được thừa hưởng trên điều đó", dịch giả Mai Đức Hạnh nhận định.

Theo cuốn Twentieth-Century Music: An introduction (NXB Barnes & Noble), sự phát triển của âm nhạc là một quá trình liên tục, nơi những giá trị quá khứ được bảo tồn, kết hợp và biến đổi để sáng tạo nên những phong cách mới. Đây chính là điểm khởi đầu của cả một cuộc cách mạng âm nhạc kỳ vĩ: jazz, blues, rock, pop và hip hop đều ra đời từ sự kết hợp táo bạo giữa nhịp điệu châu Phi và cấu trúc hòa âm phương Tây. Những thể loại này, bằng cách giản lược các quy tắc âm nhạc học thuật phức tạp, đã tạo nên làn sóng âm nhạc đại chúng bùng nổ toàn cầu.

Mặc dù âm nhạc không ngừng đổi mới, nhưng những nền tảng cổ điển vẫn âm thầm hiện diện trong các tác phẩm hiện đại. Cấu trúc sonata - thành tựu vĩ đại của thời kỳ Cổ điển với Haydn, Mozart và Beethoven - vẫn là khung sườn cho nhiều tác phẩm đương đại. Nguyên lý "giới thiệu, phát triển, tái hiện và kết thúc" của sonata có thể dễ dàng nhận ra trong cấu trúc đơn giản hơn của các bản nhạc pop hiện đại với verse, chorus và bridge quen thuộc.

Từ cấu trúc sonata cổ điển đến âm nhạc phi điệu tính của Schoenberg, mỗi thế hệ nhạc sĩ đều kế thừa di sản của người đi trước, đồng thời mở rộng biên giới sáng tạo. Trong một thế giới âm nhạc nhiều màu sắc như vậy, đòi hỏi mỗi nghệ sĩ phải thấu hiểu sâu sắc những đặc trưng văn hóa riêng biệt của mỗi thể loại nhạc. Ví dụ trong jazz, việc hiểu rõ đặc trưng "solo luân phiên" giữa các nghệ sĩ trên cùng một tác phẩm không chỉ là đặc điểm riêng biệt về kỹ thuật mà còn giống một “nghi thức” văn hóa, một cuộc đối thoại âm nhạc giữa các nghệ sĩ. Hay như trong opera, ca sĩ không chỉ cần giọng hát xuất sắc mà còn phải nắm bắt được bối cảnh lịch sử, văn hóa của tác phẩm để truyền tải đúng cảm xúc.

Cuốn sách Lược sử âm nhạc.

Dịch giả Mai Đức Hạnh kết luận: "Nghệ sĩ có bề dày kiến thức văn hóa sẽ xử lý tác phẩm một cách khác biệt và sâu sắc hơn. Đó là lý do việc hiểu văn hóa, hiểu tác phẩm rất quan trọng đối với người làm nghệ thuật".

Những nhà soạn nhạc đương đại như Shostakovich và Britten đã minh chứng cho điều này khi họ tiếp tục khai thác sức mạnh biểu cảm của dàn nhạc giao hưởng trong khi khéo léo đan cài các yếu tố hiện đại. Đặc biệt, John Williams - bậc thầy nhạc phim với những kiệt tác cho Star Wars và Harry Potter - đã chứng minh rằng tinh thần của Mahler và Wagner vẫn sống động trong điện ảnh đương đại. Ông đã biến dàn nhạc giao hưởng thành công cụ kể chuyện đầy thuyết phục, đưa người xem từ cảm xúc này đến cảm xúc khác bằng sức mạnh của âm thanh.

Dù các xu hướng âm nhạc thời đại mới không còn mang nhiều tính cổ điển, nhưng chừng nào con người còn khát khao nghiên cứu, sáng tác bằng phương pháp học thuật phức tạp và nâng tầm thẩm mỹ, thì dòng âm nhạc nghệ thuật phương Tây vẫn tiếp tục phát triển - không phải như một hiện tượng lịch sử đã qua, mà là một sinh thể sống động, không ngừng biến đổi để phản ánh tinh thần thời đại.

Nguyễn Long