Meme - 'ngôn ngữ văn hóa' mới trên mạng xã hội?

Meme là một thuật ngữ quá quen thuộc với người dùng mạng xã hội. Thông thường, một meme bắt nguồn từ một sự kiện, câu nói, hay một khoảnh khắc đời thường được nhiều người quan tâm; xuất hiện với hình thức đa dạng từ ảnh tĩnh, ảnh động cho tới video và có khả năng thay thế cho văn bản để biểu đạt cảm xúc trong một tình huống cụ thể.

Giờ đây, cộng đồng mạng Việt Nam không chỉ tiếp nhận meme quốc tế mà còn sáng tạo ra nhiều sản phẩm “bản địa hóa”. Từ hình ảnh dân gian như chú Tễu, Trạng Quỳnh, đến biểu cảm hài hước của nghệ sĩ trong gameshow, hay chỉ một câu cửa miệng quen thuộc, tất cả đều có thể trở thành thành meme, được nhiều người dùng mạng sử dụng.

Một meme được xem là thành công khi nó được cộng đồng đón nhận và sử dụng rộng rãi trong nhiều vấn đề khác nhau. Tính “viral” (phổ biến) của meme đến từ sự bắt xu hướng, đáp ứng thị hiếu chúng và đặc biệt là yếu tố hài hước, dễ hiểu, dễ sử dụng. Nhờ đó, chỉ một bức ảnh hay một dòng chữ cũng có thể thay thế cho cả một đoạn hội thoại dài mà vẫn truyền tải được các cung bậc cảm xúc trong đoạn hội thoại.

Với sự bùng nổ của các nền tảng số, có thể nói, meme đã vượt qua giá trị giải trí đơn thuần để trở thành một dạng “ngôn ngữ văn hóa” mới trên mạng xã hội: ngắn gọn, trực quan, dễ nhớ và dễ chia sẻ. Chúng không chỉ giúp cuộc trò chuyện thêm thú vị mà còn phản ánh sự sáng tạo của cá nhân hay tập thể, lối sống và tâm lý xã hội của một thế hệ trưởng thành trong thời đại số đang không ngừng phát triển này.

Theo TS Lưu Hồng Minh, chuyên gia Xã hội học, nguyên Trưởng khoa Xã hội học - Học viện Báo chí và Tuyên truyền, meme không đơn thuần là một trào lưu, mà đang dần định hình lại ngôn ngữ giao tiếp trên không gian mạng. Ông Minh nhận định: Meme mang tính lan truyền mạnh mẽ vì nó đánh trúng vào tâm lý số đông, thường sử dụng yếu tố hài hước, châm biếm và phản ánh các vấn đề xã hội theo cách dễ hiểu, dễ nhớ. Đây là lý do tại sao nó trở thành công cụ giao tiếp hiệu quả giữa các cá nhân và cộng đồng online.

Cũng theo TS Lưu Hồng Minh, trong bối cảnh tốc độ tiêu thụ thông tin ngày càng nhanh, người dùng mạng xã hội, đặc biệt là giới trẻ, có xu hướng lựa chọn những hình thức biểu đạt súc tích, trực quan và dễ lan truyền. Meme trở thành công cụ giúp họ thể hiện cảm xúc, quan điểm cá nhân hoặc nhận định xã hội chỉ bằng vài dòng chữ kèm hình ảnh.

Tuy nhiên, cùng với sức lan tỏa mạnh mẽ, meme cũng vẫn có những mặt trái cần phải nhìn nhận. Đơn cử như việc sử dụng meme trong khi người được đối thoại không rõ về meme có thể dẫn đến việc hiểu sai thông điệp. Hay thậm chí, meme còn có thể bị biến tướng thành công cụ bôi nhọ hay khai thác đời tư cá nhân. Việc “cắt - ghép - chế” hình ảnh, câu chữ đôi khi làm sai lệch cảnh gốc, dẫn đến hiểu nhầm, thậm chí gây tổn thương cho nhân vật trong meme. Cũng có trường hợp, cá nhân bị biến thành trò đùa ngoài ý muốn, kéo theo những bình luận tiêu cực về người bị lấy hình ảnh làm meme.

Do đó, để “ngôn ngữ văn hóa số” này phát triển lành mạnh, điều quan trọng không chỉ là sự sáng tạo của người làm meme mà còn ở ý thức lựa chọn bộ lọc, ứng dụng vào trong các tình huống phù hợp để vừa đảm bảo tính giải trí, vừa trên tinh thần tôn trọng người khác và các giá trị văn hóa chung.

Văn Thanh