Văn hóa tiếp thụ nội dung ngắn: Xu hướng tiện lợi nhưng hệ lụy khôn lường

Trong thời đại mỗi ngày xuất hiện hàng tỉ TB dữ liệu trên internet, chúng ta đang ngày càng kém kiên nhẫn với những nội dung dài. Từ tin tức, clip giải trí, podcast, review phim cho đến sách vở, tất cả đều phải “cô đặc” thành phiên bản ngắn gọn, nhanh và dễ hiểu. Đây chính là sự trỗi dậy của văn hóa tiếp thụ nội dung ngắn - một xu hướng đang làm thay đổi cách con người đọc, nghe, xem và thậm chí cả tư duy.

Khởi nguồn

Không như nhiều người nghĩ, văn hóa tiếp thụ nội dung ngắn không phải do Tiktok khởi xướng. Nó có lịch sử lâu dài gắn liền với sự phát triển của truyền thông: những mẩu tin ngắn in trên báo giấy, và các mẩu tin tức ngắn trên truyền hình. Đầu thập niên 2000, internet mở ra thời kỳ bùng nổ thông tin. Nhưng chính sự dư thừa này khiến con người không thể đọc hết những bài dài. Các blog và diễn đàn bắt đầu rút gọn, chia nhỏ nội dung.

Văn hóa tiếp thụ nội dung ngắn không phải do Tiktok khởi xướng

Năm 2006, Twitter gây bất ngờ khi giới hạn 140 ký tự cho các đoạn “tweet” - một hình thức mới lạ nhưng nhanh chóng được giới trẻ yêu thích, góp phần định hình mạnh mẽ văn hóa súc tích. Các mạng xã hội như Vine, Snapchat, Instagram cũng dần đưa khái niệm “video siêu ngắn” (vài giây) vào thói quen của người dùng. Mặc dù vậy, thay đổi chỉ diễn ra mạnh mẽ khi mạng xã hội Tiktok (ở Trung Quốc gọi là Douyin) ra đời vào năm 2016 và được thúc đẩy bởi đại dịch COVID-19.

Từ một ứng dụng chia sẻ video ngắn tưởng chừng chỉ dành cho giới trẻ, TikTok đã phát triển thành một nền tảng toàn cầu. TikTok cũng đẩy khái niệm “ngắn” xuống mức gần như tối thiểu: 15 giây, 30 giây hay nhiều nhất 1 phút. Chỉ chừng ấy thời gian, người dùng vừa có thể học một điệu nhảy mới, cập nhật tình hình thế giới, cười nghiêng ngả với một tình huống hài hước hay hiểu hết nội dung chính của một bộ phim.

Cái ngắn gọn ấy không phải ngẫu nhiên. Tiktok hiểu rõ đây là “thời đại của chú ý ngắn hạn” khi con người chỉ dành vài giây để quyết định tiếp tục xem hay chuyển sang nội dung khác. Do đó, ứng dụng này đã xây dựng thuật toán siêu cá nhân hóa: bạn thích nấu ăn, sẽ có hàng loạt clip dạy nấu ăn hiện lên; bạn đam mê thể thao, hàng loạt video về sức khỏe tràn ngập màn hình. Hệ quả: việc tiếp nhận thông tin trở nên nhanh, tiện và dễ “nghiện” hơn bao giờ hết.

Văn hóa tiếp thụ nội dung ngắn: từ Mỹ đến Việt Nam

Ngày càng nhiều người - đặc biệt là giới trẻ - xem TikTok như một kênh cung cấp tin tức chính. Theo tổ chức Pew (2023), 14% người lớn ở Mỹ thường xuyên đọc tin tức trên TikTok, tăng gấp gần 5 lần so với năm 2020. Khi việc tiếp cận thông tin được “đóng gói” thành clip vài chục giây, rủi ro là công chúng sẽ chia sẻ chúng dựa trên cảm xúc tức thời chứ không phải phân tích cẩn thận, ảnh hưởng đến nhiều quyết định, thậm chí là bầu cử.

Không nằm ngoài xu hướng toàn cầu, Việt Nam đang là một trong những thị trường sôi động nhất của các nền tảng nội dung ngắn. Theo báo cáo We Are Social 2024, Việt Nam có 68 triệu người dùng TikTok, đứng thứ 5 thế giới về lượng người dùng. Trung bình mỗi người Việt dành 2 giờ 23 phút mỗi ngày cho mạng xã hội, trong đó video ngắn chiếm tỷ trọng lớn.

Đáng chú ý, giới trẻ Việt Nam coi TikTok như một “kênh tin tức đời sống”. Khảo sát của Decision Lab 2023 cho thấy gần 70% Gen Z Việt Nam thường xuyên cập nhật thông tin xã hội qua TikTok và YouTube Shorts thay vì báo chí truyền thống. Xu hướng này khiến nhiều cơ quan báo chí trong nước phải thay đổi cách truyền tải: thay vì chỉ có bài dài, giờ đây xuất hiện nhiều video tóm tắt tin nhanh, đồ họa ngắn gọn, dễ lan tỏa.

Nhiều chuyên gia cảnh báo về tin giả và thông tin phiến diện dễ dàng được chia sẻ chóng mặt

Tuy nhiên, hệ quả cũng hiện rõ: tin giả và thông tin phiến diện dễ dàng được chia sẻ chóng mặt. Bộ Thông tin và Truyền thông (nay là Bộ Khoa học và Công nghệ) từng cảnh báo về tình trạng lan truyền clip cắt ghép, thiếu ngữ cảnh trên TikTok, gây hiểu nhầm nghiêm trọng về chính trị - xã hội.

Song song, nhiều chuyên gia giáo dục cũng lo ngại việc học sinh, sinh viên quen với nội dung ngắn sẽ suy giảm khả năng tập trung và ít kiên nhẫn khi tiếp xúc với tài liệu học thuật.

Hệ lụy về mặt tâm lý, sức khỏe tinh thần

Sự phổ biến của các ứng dụng chuyên cung cấp nội dung ngắn đã tạo nên thói quen “vuốt liên tục”. Mỗi lần vuốt là một video mới xuất hiện và không bao giờ cạn. Xét về mặt tâm lý, điều này giống như “đánh bạc” thời số hóa: ta không biết lần tiếp theo sẽ nhận được gì và chính sự bất định khiến người dùng hưng phấn, tò mò, khó dứt ra.

Cứ thế, não bộ người dùng được “lập trình” lại. Thay vì kiên nhẫn xem một video dài mấy chục phút trên YouTube, nhiều người chỉ còn hứng thú với các clip vài chục giây. Khả năng tập trung dài hạn bị bào mòn, trong khi nhu cầu tiếp nhận tức thì lại tăng lên. Điều này có thể giúp não xử lý thông tin nhanh và linh hoạt hơn, nhưng đồng thời cũng khiến chúng ta khó duy trì sự kiên nhẫn khi tiếp xúc với những nội dung dài và sâu.

Nội dung ngắn cũng dễ dẫn đến hiểu sai. Thông tin bị cô đọng quá mức thường thiếu ngữ cảnh, dẫn đến hiểu sai hoặc phiến diện. Ví dụ, một đoạn clip 30 giây về sự kiện chính trị có thể lan truyền nhanh chóng nhưng lại bỏ qua bối cảnh hoặc các số liệu, khiến người xem bị dẫn dắt bởi cảm xúc hơn là dữ kiện. Đây chính là mảnh đất màu mỡ cho tin giả và tin giật gân phát triển.

Năm 2023, Thứ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông (chưa sáp nhập) Nguyễn Thanh Lâm từng cảnh báo một hệ lụy nguy hiểm của TikTok là "khuyến khích giới trẻ bắt chước, học theo những trào lưu xấu, phản cảm, làm lệch lạc nhận thức, lối sống của giới trẻ, làm băng hoại giá trị văn hóa của dân tộc".

Nhiều bạn trẻ còn nghĩ đến việc bỏ học để trở thành TikToker và sống theo cách của người nổi tiếng - một suy nghĩ tạo nên lối sống ảo, "phông bạt".

Đặc biệt, việc có thể tiếp cận nhiều video cùng lúc dễ dẫn đến trạng thái tâm lý “FOMO” (viết tắt của cụm từ tiếng Anh “Fear of Missing Out”, nghĩa là nỗi sợ bị bỏ lỡ). Người dùng dành ra hàng giờ để xem hàng trăm video, dẫn đến cảm giác bội thực thông tin nhưng lại thiếu hiểu biết thực sự.

Đại học Bath của Anh từng công bố một khảo sát cho thấy việc giảm tần suất sử dụng mạng xã hội chỉ trong 1 tuần đã cải thiện đáng kể sức khỏe tâm thần và trầm cảm ở thanh thiếu niên. Điều này cho thấy sự tiêu thụ liên tục nội dung ngắn có thể tạo cảm giác lệ thuộc, gây stress và giảm sự hài lòng trong cuộc sống.

Công bằng mà nói, nội dung ngắn không xấu cũng không tốt tuyệt đối vì nó đơn thuần chỉ là một công cụ

Dù muốn dù không, nội dung ngắn đã trở thành một phần tất yếu trong đời sống số hiện đại và mang lại nhiều lợi ích đáng kể. Nhờ vào những video chỉ vài chục giây, kiến thức khoa học, kỹ năng sống, thông tin xã hội, các sự kiện từ khắp nơi trên thế giới được truyền tải rộng rãi, nhanh chóng đến với những người vốn ít có cơ hội tiếp cận qua kênh truyền thống.

Chính vì thế, công bằng mà nói, nội dung ngắn không xấu cũng không tốt tuyệt đối vì nó đơn thuần chỉ là một công cụ. Vấn đề nằm ở chỗ cách chúng ta sử dụng mà thôi. Tương lai lý tưởng là con người có thể học được cách dung hòa giữa việc tận dụng sự tiện lợi của nội dung ngắn nhưng vẫn dành thời gian để rèn luyện thói quen đọc dài, suy ngẫm sâu và đối thoại chậm.

Chí Thiện - Ảnh: Internet