Minh bạch xuất xứ hàng hóa: Cơ hội thâm nhập chuỗi cung ứng toàn cầu

Gỡ 'điểm nghẽn' từ truy xuất nguồn gốc

Trong bối cảnh Việt Nam đẩy mạnh nỗ lực hội nhập quốc tế, các cơ quan thương mại và chuyên gia trong ngành nhấn mạnh rằng quy tắc xuất xứ không chỉ là yêu cầu kỹ thuật mà còn là nền tảng cho sự minh bạch và công bằng trong thương mại, giúp củng cố niềm tin của đối tác và nâng cao khả năng cạnh tranh của hàng hóa Việt Nam.

Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, ông Nguyễn Bình Minh – Ủy viên Ban chấp hành Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam - cho rằng, dù Việt Nam đã đạt được nhiều tiến bộ trong cải cách thủ tục cấp Giấy chứng nhận xuất xứ hàng hóa (C/O), song năng lực truy xuất nguồn gốc vẫn là “điểm nghẽn” lớn nhất, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng tận dụng ưu đãi từ các hiệp định thương mại tự do (FTA) của doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs).

Theo ông Nguyễn Bình Minh, thực trạng xuất xứ hàng hóa của doanh nghiệp Việt Nam hiện nay phản ánh rõ những thách thức của một nền kinh tế có độ mở cao. Phần lớn doanh nghiệp, nhất là trong các ngành dệt may, da giày, điện tử, chế biến thực phẩm… vẫn phụ thuộc đáng kể vào nguyên vật liệu và linh phụ kiện nhập khẩu.

“Trong một nền kinh tế hội nhập sâu như hiện nay, việc sử dụng nguyên liệu nhập khẩu là điều hoàn toàn bình thường. Tuy nhiên, vấn đề nảy sinh khi xuất khẩu vào những thị trường đòi hỏi rất chặt chẽ về tỷ trọng giá trị sản xuất trong nước. Nếu không chứng minh được hàm lượng nội địa hóa, doanh nghiệp rất khó tiếp cận ưu đãi thuế quan”, ông Minh phân tích.

Ông Nguyễn Bình Minh - Ủy viên Ban chấp hành Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam.

Thực tế, trước đây từng tồn tại tình trạng hàng hóa chỉ được sản xuất một phần rất nhỏ tại một quốc gia nhưng vẫn được gắn nhãn “Made in” quốc gia đó. Điều này dẫn đến gian lận, lẩn tránh thuế và gây méo mó thương mại. Chính vì vậy, các thị trường nhập khẩu hiện nay không còn chỉ chấp nhận C/O truyền thống, mà yêu cầu truy xuất chi tiết từng nguyên liệu, từng linh kiện cấu thành sản phẩm.

Trong khi yêu cầu thị trường ngày càng khắt khe, năng lực truy xuất nguồn gốc của doanh nghiệp Việt Nam vẫn còn nhiều hạn chế. Nguyên nhân cốt lõi, theo ông Nguyễn Bình Minh, nằm ở việc chưa ứng dụng rộng rãi các công nghệ hiện đại để theo dõi, ghi nhận và quản lý toàn bộ chuỗi giá trị sản phẩm.

“Hầu hết doanh nghiệp vẫn quản lý sản xuất theo phương thức thủ công hoặc bán thủ công. Dữ liệu về nguyên vật liệu đầu vào, quá trình sản xuất, lắp ráp, phân phối chưa được số hóa đầy đủ, thiếu khả năng kiểm chứng độc lập. Điều này khiến việc chứng minh xuất xứ gặp rất nhiều khó khăn”, ông Minh nhận định.

Trong bối cảnh các FTA thế hệ mới đặt ra những quy tắc xuất xứ ngày càng chi tiết, việc thiếu hệ thống truy xuất nguồn gốc bài bản khiến doanh nghiệp dễ rơi vào thế bị động, đối mặt với nguy cơ bị điều tra xuất xứ, áp dụng các biện pháp phòng vệ thương mại hoặc mất ưu đãi thuế quan.

Một vấn đề quan trọng khác được ông Nguyễn Bình Minh nhấn mạnh là sự nhầm lẫn phổ biến giữa khái niệm “xuất xứ hàng hóa” và “truy xuất nguồn gốc”.

Theo đó, xuất xứ hàng hóa chỉ xác định sản phẩm được coi là sản xuất tại quốc gia nào, dựa trên các quy tắc xuất xứ (ROO) đã được thỏa thuận trong các FTA. Trong khi đó, truy xuất nguồn gốc là quá trình lần ngược toàn bộ chuỗi cung ứng, từ nguyên liệu đầu vào, linh phụ kiện, các công đoạn sản xuất, đến phân phối và tiêu dùng.

“Truy xuất nguồn gốc phải đi trước một bước, đóng vai trò nền tảng để xuất xứ hàng hóa trở nên minh bạch và đáng tin cậy. Nếu chỉ có C/O mà không có dữ liệu truy xuất đầy đủ, thì mức độ tin cậy của xuất xứ hàng hóa vẫn rất hạn chế”, ông Minh phân tích.

Công nghệ: chìa khóa gỡ nút thắt

Trong khi các FTA thế hệ mới được triển khai sâu rộng, các thị trường nhập khẩu ngày càng siết chặt quy định về xuất xứ, truy xuất nguồn gốc và hàm lượng nội địa hóa, đòi hỏi doanh nghiệp phải minh bạch toàn bộ chuỗi giá trị sản phẩm.

Để giải quyết “điểm nghẽn” truy xuất nguồn gốc, ông Nguyễn Bình Minh cho rằng doanh nghiệp Việt Nam cần sớm đầu tư vào hệ thống quản trị sản xuất thông minh, ứng dụng các công nghệ mới như IoT, blockchain, dữ liệu lớn (big data).

Trong đó, blockchain và IoT được đánh giá là những công nghệ đặc biệt phù hợp với truy xuất nguồn gốc, bởi dữ liệu được ghi nhận liên tục, không thể chỉnh sửa, giúp theo dõi chính xác “đường đi” của từng nguyên liệu, linh kiện và sản phẩm.

“Nếu chỉ dựa vào tem nhãn giấy hay chứng nhận truyền thống, người tiêu dùng và đối tác nhập khẩu hoàn toàn có quyền nghi ngờ việc thay đổi thông tin. Ngược lại, khi dữ liệu được số hóa, ghi nhận xuyên suốt và minh bạch, niềm tin đối với xuất xứ hàng hóa sẽ được củng cố”, ông Minh nhấn mạnh.

Yếu tố cốt lõi để minh bạch xuất xứ hàng hóa vẫn là sự trung thực và năng lực truy xuất của chính doanh nghiệp.

Theo đại diện Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam, yếu tố cốt lõi để minh bạch xuất xứ hàng hóa vẫn là sự trung thực và năng lực truy xuất của chính doanh nghiệp. Doanh nghiệp cần thay đổi nhận thức, coi truy xuất nguồn gốc không chỉ là yêu cầu tuân thủ, mà là “lá chắn” bảo vệ mình trước các rủi ro thương mại quốc tế.

Bên cạnh đó, vai trò đồng hành của Nhà nước là hết sức quan trọng. Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ thiết thực cho doanh nghiệp, đặc biệt là SMEs, thông qua các cơ chế ưu đãi tài chính, hỗ trợ chuyển giao công nghệ, đào tạo nhân lực và xây dựng nền tảng dữ liệu quốc gia về chuỗi cung ứng.

“Khi truy xuất nguồn gốc được thực hiện minh bạch và bài bản, công tác hậu kiểm sẽ nhẹ nhàng hơn, giảm gánh nặng cho cơ quan quản lý, đồng thời tạo môi trường thương mại công bằng, bền vững”, ông Minh nhấn mạnh.

Xác định tầm quan trọng của việc đáp ứng quy tắc xuất xứ đối với hàng hóa trong nước hiện nay tại một sự kiện mới đây, ông Nguyễn Anh Sơn - Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương) lưu ý rằng, Việt Nam đã tham gia vào 17 FTA, điều này đòi hỏi doanh nghiệp phải hiểu rõ và tuân thủ nghiêm ngặt các quy tắc xuất xứ để tối đa hóa quyền lợi thuế quan của các thỏa thuận này.

Ông Sơn cũng cho rằng việc quản lý, xác định và chứng nhận xuất xứ là yếu tố thiết yếu để giữ vững niềm tin đối tác và ngăn ngừa gian lận thương mại, đồng thời nhấn mạnh bộ máy quản lý đã ban hành nhiều chỉ thị và biện pháp phối hợp giữa các ngành để siết chặt giám sát và kiểm tra C/O.

Những nỗ lực này giúp bảo vệ các quyền lợi hợp pháp của các doanh nghiệp Việt Nam và giữ gìn uy tín quốc gia, tránh nguy cơ bị các đối tác nước ngoài kiện tụng hoặc điều tra chống gian lận.

Nga Đỗ