Mô hình 'đô thị thông minh', 'đô thị 15 phút': Hướng chiến lược tiềm năng

Ảnh minh họa.

Đô thị 15 phút – lời giải cho khoảng cách và tiện ích

Năm 2016, Giáo sư Carlos Moreno (Đại học Sorbonne, Pháp) đã giới thiệu khái niệm “đô thị 15 phút”, nhanh chóng được nhiều TP lớn trên thế giới đón nhận. Mô hình này đặt ra nguyên tắc: mọi nhu cầu thiết yếu của cư dân, từ giáo dục, y tế, mua sắm, giải trí đến không gian xanh, đều phải tiếp cận trong vòng 15 phút đi bộ hoặc xe đạp. Điểm hấp dẫn của mô hình này nằm ở khả năng giảm thiểu chi phí, thời gian di chuyển, hạn chế ô nhiễm, đồng thời thúc đẩy sự gắn kết cộng đồng. Đặc biệt, nó khuyến khích sự phát triển không gian đa chức năng, nơi nhà ở, thương mại, dịch vụ hòa quyện thay vì tách rời.

Kinh nghiệm quốc tế đã chứng minh tính khả thi: Paris (Pháp) mở rộng vỉa hè, tăng cây xanh, tái bố trí trường học, bệnh viện trong từng khu phố; Melbourne (Úc) triển khai mô hình “20 phút neighborhood”, linh hoạt hơn với đặc thù địa lý rộng lớn. Với Hà Nội, khái niệm này không còn xa lạ. Trong Đồ án Điều chỉnh Quy hoạch chung đến năm 2045, tầm nhìn 2065, “đô thị 15 phút” đã được đưa vào như một định hướng chiến lược, gắn với các khu đô thị nén, đa chức năng phát triển dọc theo hệ thống giao thông công cộng (TOD). Đây là bước đi cho thấy sự đón đầu xu thế.

Nếu đô thị 15 phút là khung không gian sống gần gũi, thì đô thị thông minh lại cung cấp “bộ não vận hành”. Không chỉ đơn thuần ứng dụng công nghệ, đô thị thông minh là sự thay đổi phương thức quản lý, giúp chính quyền dự báo, giám sát và xử lý vấn đề đô thị nhanh chóng, minh bạch. Chủ tịch VINASA, Trương Gia Bình từng nhấn mạnh: “Muốn xây dựng TP thông minh, điều quan trọng nhất là phải có dữ liệu đúng, đủ, sạch và sống. Nếu không có dữ liệu, công nghệ chỉ là vỏ bọc”. Đồng quan điểm, ông Phan Thanh Sơn (FPT) cho rằng, đô thị thông minh cần bắt đầu từ dữ liệu, trí tuệ nhân tạo, định danh số và các điểm chạm với người dân. Chỉ khi có sự kết nối toàn diện, TP mới thực sự vận hành hiệu quả.

Đặc biệt, theo Chủ tịch Hội Kiến trúc sư Việt Nam, TS.KTS Phan Đăng Sơn, Hà Nội phải áp dụng chiến lược khác nhau cho từng khu vực: phố cổ, khu đô thị cũ, khu phát triển mới. “Không thể áp một công thức chung cho mọi không gian”, TS.KTS Phan Đăng Sơn nhấn mạnh. Điều đó khẳng định, triết lý “người dân làm trung tâm” không chỉ là khẩu hiệu, mà đòi hỏi sự tham gia thực chất của cư dân thông qua phản hồi, dữ liệu và tương tác trực tiếp với chính quyền.

Những rào cản hiện hữu

Dù định hướng đã rõ, song quá trình hiện thực hóa vẫn đối mặt với nhiều khó khăn như: Hạ tầng không gian: chỉ khoảng 15% tuyến phố Hà Nội có vỉa hè đủ rộng cho người đi bộ. Đường dành cho xe đạp gần như vắng bóng, khiến việc khuyến khích phương tiện xanh trở nên khó khăn. Quy hoạch: quy chuẩn QCVN 01:2021/BXD vẫn chưa có hướng dẫn cụ thể cho phát triển đa chức năng. Điều này khiến các mô hình mới khó được hợp thức hóa. Công nghệ – dữ liệu: hệ thống quản lý phân tán, thiếu liên thông, chưa có cơ chế tích hợp dữ liệu. Nếu không khắc phục, “đô thị thông minh” chỉ tồn tại trên lý thuyết. Nguồn lực: các dự án đòi hỏi vốn lớn, trong khi nhân lực công nghệ cao còn hạn chế. Văn hóa – xã hội: thói quen dùng xe máy, tâm lý chuộng nhà mặt phố, ý thức về không gian công cộng chưa cao là rào cản không nhỏ.

Song song với thách thức, Hà Nội cũng sở hữu nhiều lợi thế để tiến bước. TP đang đầu tư mạnh vào hệ thống metro và giao thông công cộng, nền tảng quan trọng cho mô hình TOD và 15 phút. Các dự án đô thị thông minh thí điểm đã được triển khai, tạo tiền đề để nhân rộng. Đặc biệt, hạ tầng số đang được chú trọng, giúp TP từng bước xây dựng hệ sinh thái quản lý dựa trên dữ liệu. Đây là “mảnh đất” thuận lợi để kết hợp hai mô hình thành giải pháp tổng thể.

Để hiện thực hóa, giới chuyên gia đề xuất một số giải pháp then chốt như: Hoàn thiện thể chế và quy chuẩn: rà soát, sửa đổi QCVN 01:2021/BXD để bổ sung quy định phát triển đa chức năng; cập nhật Luật Thủ đô, Luật Quy hoạch, Luật Xây dựng với tiêu chí cụ thể về đô thị thông minh và đô thị 15 phút. Phát triển không gian gắn giao thông công cộng: coi các ga metro, trạm BRT là hạt nhân bố trí khu dân cư, dịch vụ trong bán kính 15 phút. Đầu tư hạ tầng công nghệ và dữ liệu: xây dựng cơ sở dữ liệu dùng chung, triển khai IoT, ứng dụng trí tuệ nhân tạo để tăng hiệu quả quản lý. Thí điểm và mở rộng dần: bắt đầu từ các khu đô thị mới, nơi hạ tầng thuận lợi, rồi nhân rộng ra nội đô. Thay đổi thói quen người dân: truyền thông mạnh mẽ lợi ích của đi bộ, xe đạp, giao thông công cộng; đồng thời có chính sách hỗ trợ, khuyến khích. Huy động nguồn lực xã hội: DN công nghệ, nhà đầu tư bất động sản và cộng đồng dân cư là chìa khóa thành công.

Khi mô hình “đô thị 15 phút” được tích hợp với “đô thị thông minh”, Hà Nội có thể đạt tới sự kết hợp lý tưởng: một bên tạo không gian sống gần gũi, tiện ích; bên kia cung cấp công cụ vận hành hiệu quả. Đây chính là chiến lược kép, vừa đáp ứng nhu cầu hiện tại, vừa hướng tới tương lai bền vững. Tất nhiên, thành công không đến trong ngày một ngày hai. Để vượt qua rào cản, Hà Nội cần kiên trì, sáng tạo và quyết liệt. Mọi chính sách phải xuất phát từ nhu cầu thực sự của người dân, những người vừa là chủ thể thụ hưởng, vừa là nhân tố vận hành đô thị. Nếu làm được, Hà Nội không chỉ giảm áp lực cho khu nội đô lịch sử mà còn nâng chất lượng sống, tạo dựng môi trường đáng sống cho hàng triệu cư dân.

Năm 2020 Liên minh các lãnh đạo của hơn 100 đô thị trên toàn cầu (C40 Citites) đã đưa sáng kiến “TP 15 phút” vào chương trình Nghị sự về việc hồi phục các TP hậu Covid-19, chống biến đổi khí hậu, thúc đẩy phát triển bền vững. Họ thừa nhận, yếu tố cốt lõi để hồi phục, tránh thảm họa kinh tế đó là quay về phát triển củng cố sức mạnh bên trong TP. Từ đó mô hình “TP 15 phút” đã truyền cảm hứng tạo nên trào lưu “TP X-phút” đang được nhân rộng thần tốc trên toàn thế giới.

Nguyễn Đăng