Mô hình khu công nghiệp sinh thái là gì và lợi ích khi tham gia?
Khu công nghiệp sinh thái (Eco-Industrial Park - EIP) là nơi tập trung các doanh nghiệp khai thác và dịch vụ cùng hoạt động trên một khu đất chung, hợp tác để cùng nâng cao hiệu quả môi trường, kinh tế và xã hội - thông qua việc phối hợp quản lý các vấn đề về môi trường và tài nguyên.
Từ năm 1994, Tổ chức Phát triển Công nghiệp Liên Hợp Quốc (UNIDO) đã phối hợp với các nước đang phát triển và các nền kinh tế đang chuyển đổi nhằm nâng cao năng lực khai thác và sức cạnh tranh của ngành công nghiệp - đặc biệt là với các doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME). Cách làm là thông qua mô hình Khai thác sạch hơn (Cleaner Production - CP) và áp dụng, điều chỉnh các công nghệ thân thiện với môi trường (Environmentally Sound Technologies - EST). Trong suốt hơn 20 năm, Bộ Kinh tế Liên bang Thụy Sĩ (SECO) đã hỗ trợ tích cực cho những nỗ lực này.
Từ các phương pháp khai thác sạch ban đầu, chương trình ngày càng hoàn thiện, tiến tới mô hình toàn diện là Hiệu quả tài nguyên và Khai thác sạch hơn (RECP). Đồng thời, chương trình cũng đã góp phần xây dựng và củng cố ít nhất 58 Trung tâm Khai thác sạch hơn quốc gia (NCPC) ở 55 nước.
Dù mô hình RECP đã cho thấy tiềm năng lớn trong việc thúc đẩy phát triển công nghiệp bền vững, nhưng vẫn cần mở rộng quy mô và đẩy nhanh tiến độ triển khai để giải quyết những thách thức còn lại. Những kết quả tiết kiệm tài nguyên, giảm phát thải ở cấp doanh nghiệp - dù có thể đo đếm được bằng tấn, hay kilotấn - vẫn chưa đủ để đáp ứng yêu cầu của quá trình chuyển đổi xanh, vốn cần mức tiết kiệm lớn hơn nhiều, ở quy mô megatấn, hoặc gigatấn. Để đạt được hiệu quả bền vững ở quy mô lớn, cần triển khai các mô hình có khả năng nhân rộng, như cụm doanh nghiệp, khu công nghiệp, chuỗi giá trị, hoặc toàn ngành. Bên cạnh đó, chính sách hỗ trợ cũng đóng vai trò then chốt.
Một trong những mô hình tiêu biểu đang được triển khai để hiện thực hóa mục tiêu này là Khu công nghiệp sinh thái (Eco-Industrial Park - EIP). Đây là nơi tập trung các doanh nghiệp khai thác và dịch vụ cùng hoạt động trên một khu đất chung, hợp tác để cùng nâng cao hiệu quả môi trường, kinh tế và xã hội - thông qua việc phối hợp quản lý các vấn đề về môi trường và tài nguyên.
Khái niệm EIP ngày càng được mở rộng, bao gồm nhiều yếu tố như: Khai thác sạch hơn, sử dụng tài nguyên hiệu quả, cộng sinh công nghiệp, ứng phó với biến đổi khí hậu, kiểm soát ô nhiễm, đảm bảo tiêu chuẩn xã hội, chia sẻ hạ tầng, quản lý rủi ro và khai thác bền vững các nguồn lực chung như đất đai và dịch vụ hệ sinh thái.
Lợi ích của khu công nghiệp sinh thái
Khu công nghiệp là mắt xích quan trọng trong quá trình công nghiệp hóa. Việc tập trung doanh nghiệp trong cùng một không gian giúp tăng hiệu quả và khuyến khích hợp tác - chẳng hạn như áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn.
Khu công nghiệp sinh thái là bước tiến cao hơn, mang lại lợi ích không chỉ về kinh tế mà còn về môi trường và xã hội. Qua đó, góp phần thúc đẩy phát triển bền vững và tăng khả năng cạnh tranh lâu dài.
Những lợi ích nổi bật của EIP bao gồm: Giảm ảnh hưởng tiêu cực tới môi trường; Tăng hiệu quả sử dụng tài nguyên và tiết kiệm chi phí; Gắn kết cộng đồng doanh nghiệp; Tăng khả năng thích ứng với rủi ro; Cải thiện khả năng tiếp cận tài chính và hỗ trợ kỹ thuật; Nâng cao năng lực cạnh tranh.
Cộng sinh công nghiệp - Trọng tâm của EIP
Cộng sinh công nghiệp giúp các doanh nghiệp tạo ra lợi thế cạnh tranh bằng cách chia sẻ, trao đổi nguyên liệu, năng lượng, nước và các sản phẩm phụ. Điều này thúc đẩy phát triển toàn diện và bền vững.
Thay vì hoạt động rời rạc, các doanh nghiệp kết nối thành một hệ thống hỗ trợ lẫn nhau - nơi chất thải (rắn, lỏng, khí) của doanh nghiệp này trở thành nguyên liệu đầu vào cho doanh nghiệp khác.
Khung tiêu chuẩn quốc tế cho khu công nghiệp sinh thái
Khung tiêu chuẩn quốc tế đưa ra các yêu cầu và tiêu chí đánh giá để một khu công nghiệp được công nhận là khu công nghiệp sinh thái (EIP). Có bốn nhóm tiêu chí chính: Hiệu quả quản lý khu công nghiệp; Hiệu quả môi trường; Hiệu quả xã hội; Hiệu quả kinh tế.
Điều kiện tiên quyết là khu công nghiệp phải tuân thủ đầy đủ các quy định pháp luật hiện hành ở địa phương và quốc gia. Ngoài ra, các yêu cầu về môi trường và xã hội trong bộ tiêu chí này cũng cao hơn so với mức quy định, thể hiện cam kết rõ ràng với mục tiêu phát triển bền vững.
Cộng sinh công nghiệp là một yếu tố cốt lõi trong khung tiêu chuẩn này, tập trung vào việc trao đổi vật liệu, năng lượng, nước và sản phẩm phụ giữa các doanh nghiệp - nhằm biến chất thải của doanh nghiệp này thành nguồn tài nguyên cho doanh nghiệp khác.
Làm thế nào để một khu công nghiệp đáp ứng các yêu cầu của mô hình Khu công nghiệp sinh thái (EIP)?
Điều kiện cơ bản đối với mọi khu công nghiệp, dù nằm ở đâu hay có đặc thù thế nào, là phải tuân thủ đầy đủ các quy định pháp luật của quốc gia và địa phương. Tuy nhiên, để trở thành một khu công nghiệp sinh thái (EIP), cần vượt lên trên mức tuân thủ thông thường, nhất là với các yêu cầu về môi trường và xã hội.
Các khu EIP và các doanh nghiệp hoạt động trong đó phải đảm bảo tuân thủ tất cả các quy định, luật lệ và tiêu chuẩn liên quan ở cả cấp quốc gia và địa phương. Những yêu cầu này bao gồm (nhưng không giới hạn ở): Luật lao động, quy định về xả thải, phát thải khí, xử lý và vận chuyển chất thải (kể cả chất thải nguy hại), cũng như giới hạn tiếng ồn trong quá trình khai thác.
Để đảm bảo việc tuân thủ này, ban quản lý khu công nghiệp cần có hệ thống giám sát và báo cáo hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp trong khu. Một ví dụ là áp dụng tiêu chuẩn ISO 19600 - cung cấp hướng dẫn xây dựng và cải tiến hệ thống quản lý tuân thủ pháp luật.
Khi áp dụng các tiêu chí của EIP vào thực tế, các bên liên quan - đặc biệt là cơ quan quản lý nhà nước và ban quản lý khu - cần thường xuyên theo dõi việc tuân thủ. Trong trường hợp hệ thống pháp luật trong nước chưa bao quát được các yêu cầu của mô hình EIP, khu công nghiệp nên tham khảo và tiếp cận các thông lệ quốc tế tiên tiến.
Ban quản lý khu công nghiệp sinh thái có thể cung cấp những dịch vụ gì?
Một ban quản lý được tổ chức chuyên nghiệp, vận hành hiệu quả và có nguồn tài chính ổn định sẽ mang lại nhiều giá trị cho khu công nghiệp, cụ thể:
Là đầu mối kết nối giữa các doanh nghiệp trong khu, cung cấp các dịch vụ hỗ trợ doanh nghiệp và phối hợp với các bên liên quan, từ đó nâng cao hiệu quả vận hành chung.
Dẫn dắt chiến lược về sử dụng tài nguyên hiệu quả, khai thác sạch hơn, kinh tế tuần hoàn và tiêu chuẩn xã hội - giúp khu công nghiệp đáp ứng kỳ vọng của cả nhà đầu tư trong và ngoài nước.
Với định hướng phát triển bền vững, ban quản lý có thể xác định các cơ hội hợp tác giữa các doanh nghiệp trong khu để cùng đạt được các mục tiêu về môi trường và xã hội.
Là đơn vị có khả năng chia sẻ thông tin, phổ biến kiến thức, công nghệ mới và những mô hình hay đến doanh nghiệp trong khu, cũng như các bên liên quan.
