Một 'thư ký thời đại' kiên cường và xuất sắc

Đại tá, nhà báo Hồ Quang Lợi, nguyên Phó chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam, nguyên Phó tổng biên tập Báo Quân đội nhân dân đã ghi lại những dòng cảm động về những kỷ niệm đáng nhớ trong cuộc đời làm báo nhiều dấu ấn của nhà báo lão thành nhân dịp tới thăm ông tại nhà riêng cách đây hơn một tháng. Trân trọng giới thiệu tới độc giả bài viết của nhà báo Hồ Quang Lợi.

Lãnh đạo Hội Truyền thông số Việt Nam chúc mừng nhà báo Nguyễn Khắc Tiếp, tháng 4-2022.

Khá lâu rồi, không thấy bác chống gậy rảo bước trên vỉa hè phố Lý Nam Đế như thường lệ, sáng nay (7-5), tôi sắp xếp thời gian sang thăm người lính Cụ Hồ đã sang tuổi 103, một cựu chiến binh Điện Biên Phủ, nhưng chiến đấu bằng ngòi bút. Đó là Đại tá, nhà báo Nguyễn Khắc Tiếp, nguyên phóng viên Báo Quân đội nhân dân. Với phẩm chất dấn thân, không ngại gian khổ, hy sinh, luôn tiên phong trên tuyến đầu, nhà báo Nguyễn Khắc Tiếp từng có mặt tại các chiến trường 3 nước Đông Dương trong các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm của dân tộc Việt Nam trong thế kỷ 20.

Nhìn qua cánh cổng màu xanh, tôi thấy một cụ ông dáng người nho nhã, mái tóc bạc phơ, đang ngồi chăm chú đọc báo trước chiếc bàn gỗ trong mảnh sân nhỏ rợp mát bóng cây. Đúng bác Tiếp rồi! Tôi thầm reo lên. Sợ bác giật mình, tôi lặng lẽ bước đến đứng trước mặt bác rồi giơ tay chào theo kiểu nhà binh. Bác Tiếp ngước lên, một thoáng ngỡ ngàng, nhìn kỹ rồi nói rành rọt: “Lợi! Hồ Quang Lợi, Phòng Thời sự quốc tế...”. “Vâng, cháu đây ạ”, tôi đáp.

Tôi vui mừng vì bác vẫn nhận ra tôi. Tôi hiểu vì sao bác nhắc ngay đến Phòng biên tập Thời sự quốc tế. Cách đây 43 năm, đang là phóng viên của Phòng biên tập Chính trị (nay là Phòng biên tập Công tác Đảng, công tác chính trị), tôi được Tổng biên tập Báo Quân đội nhân dân Trần Công Mân điều sang Phòng biên tập Thời sự (nay là Phòng biên tập Thời sự quốc tế), nơi Đại tá Nguyễn Khắc Tiếp là Phó trưởng phòng. Biết tôi được đào tạo ở Romania và biết tiếng Pháp nên thỉnh thoảng bác Khắc Tiếp lại đùa vui với tôi dăm ba câu tiếng Pháp mà bác rất thông thạo, bác từng đi dạy ngoại ngữ này những năm trước Cách mạng Tháng Tám (năm 1945). Sau khi bác Tiếp nghỉ hưu, tôi được kê bàn làm việc vào nơi bác đã từng ngồi bao nhiêu năm.

Sự kiện đặc biệt ở Đền Hùng

Quê gốc ở Hưng Yên, bác sinh ra ở Nam Định, học trung học cùng lớp với các nhà lãnh đạo: Nguyễn Cơ Thạch, Mai Chí Thọ, nhà báo Thép Mới. Sau Cách mạng Tháng Tám, bác Tiếp là bộ đội Khu 10 (Khu Tây Bắc). Bằng học vấn và năng khiếu, bác viết tin, bài về các sự kiện và nhanh chóng trở thành một trong những phóng viên đầu tiên của Thông tấn xã Việt Nam.

Tháng 7-1950, Bộ Tổng Tư lệnh quyết định sáp nhập hai tờ Vệ Quốc quân và Quân Du kích thành một tờ báo chung của quân đội quốc gia và dân quân Việt Nam. Tờ báo vinh dự được Chủ tịch Hồ Chí Minh đặt tên là Quân đội nhân dân. Bác Nguyễn Khắc Tiếp được chọn bổ sung lực lượng cho tờ báo của Quân đội. Ngày 20-10-1950, sau mấy tháng gấp rút chuẩn bị trong những điều kiện rất khó khăn, tại bản Khau Diều, xã Định Biên, huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên, Báo Quân đội nhân dân ra số đầu. Như thế, bác Nguyễn Khắc Tiếp thuộc lớp những phóng viên đầu tiên của Báo Quân đội nhân dân. Chỉ với ngòi bút và cuốn sổ, bác Tiếp xông pha khắp các chiến trường từ biên giới, trung du, đồng bằng đến Điện Biên Phủ để viết những bài báo chân thực về cuộc sống, chiến đấu của bộ đội và nhân dân.

Nhà báo Hồ Quang Lợi thăm nhà báo Nguyễn Khắc Tiếp, ngày 7-5-2025.

“Kỷ niệm đặc biệt nhất trong đời cầm bút là lần tôi được lãnh đạo Báo Quân đội nhân dân cử đi viết bài về cuộc gặp của Bác Hồ với bộ đội Đại đoàn 308 tại Đền Hùng (Phú Thọ) vào ngày 19-9-1954. Tôi nhớ, lúc đó vào giữa tháng 9, khi đang ở Thái Nguyên thì tôi nhận được lệnh của cấp trên đúng ngày 17-9-1954 phải có mặt ở Đền Hùng. Với chiếc xe đạp lọc cọc trên những chặng đường khúc khuỷu, vừa đi vừa hỏi, đến chiều tối tôi cũng tới được thôn Cổ Tích, xã Hy Cương, huyện Đoan Hùng, tỉnh Phú Thọ. Tôi rất băn khoăn không biết sự kiện mà mình sắp viết là sự kiện gì, hỏi cán bộ, chiến sĩ, ai cũng lắc đầu. Tôi nghĩ, bí mật nghiêm ngặt như vậy thì đây hẳn phải là một chuyện gì đó đặc biệt lắm”, bác kể. Cả đêm hôm ấy, nhà báo Nguyễn Khắc Tiếp thao thức không ngủ được. Ngày đó, điều kiện làm báo rất thiếu thốn, không có máy ảnh, không có máy ghi âm, “đồ nghề” chỉ có chiếc bút và cuốn sổ nên trước “sự kiện lớn”, bác rất lo lắng.

Phải đến sáng hôm sau, phóng viên Nguyễn Khắc Tiếp mới biết sự kiện đặc biệt đó chính là Bác Hồ đến Đền Hùng gặp gỡ, giao nhiệm vụ cho Đại đoàn 308. Tránh nhiều người nhận ra, Bác khoác chiếc khăn rộng che chòm râu. Khi có người dân địa phương chào hỏi, Bác đáp lại: "Tôi là khách từ xa đến thăm đền các Vua Hùng". Trước khi gặp Đại đoàn 308, Bác Hồ dâng hương tưởng niệm các Vua Hùng. Bác chăm chú đọc các bức hoành phi, câu đối bằng chữ Nho tại đền. Trên một chiếc giường gấp, hôm đó, Bác nghỉ qua đêm tại đền Giếng.

Khoảng 9 giờ ngày 19-9, Bác bước ra ở cửa đền Giếng. Mặc bộ quần áo giản dị, chân đi dép cao su, Bác ngồi xuống bậc cửa gian bên phải. Các cán bộ, chiến sĩ Đại đoàn 308, những người đã lập công xuất sắc trong Chiến dịch Điện Biên Phủ ngồi quây quần xung quanh, ngay trên 7 bậc thềm. Lúc đó, nhiều cán bộ mới ngỡ ngàng vì bất ngờ được vinh dự gặp Bác tại nơi linh thiêng này. “Là phóng viên, tôi được ngồi ngay phía sau Bác để nghe cho rõ, ghi chính xác những lời Bác nói”, bác Tiếp kể. Đưa mắt ấm áp nhìn bộ đội, Bác nhẹ nhàng hỏi: "Các cháu có mệt không? Ăn uống gì chưa?". Rồi chỉ tay lên núi, Bác hỏi tiếp: "Các cháu có biết đây là nơi nào không?". Tất cả đồng thanh: "Thưa Bác, đây là Đền Hùng ạ!". Bác vui vẻ gật đầu: "Đúng! Đền thờ các Vua Hùng, tổ tiên của chúng ta. Bác cháu ta gặp nhau ở đây rất có ý nghĩa. Nơi đây, các Vua Hùng đã khai lập ra đất nước ta. Bác cháu ta là những người đang khôi phục đất nước... Các Vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước". Cả không gian im phăng phắc. Trong không gian linh thiêng của Đền Hùng, các cán bộ, chiến sĩ Đại đoàn 308 xúc động lắng nghe, khắc sâu vào tâm trí lời dạy của Bác.

Nhà báo Nguyễn Khắc Tiếp trò chuyện với nhà báo Hồ Quang Lợi tại lễ tôn vinh nhà báo Nguyễn Khắc Tiếp.

Ngay sau cuộc gặp đặc biệt đó, phóng viên Nguyễn Khắc Tiếp đã viết một mạch xong bài báo "Chúng cháu nguyện cố gắng xứng đáng là cháu Bác" đăng nổi bật trên Báo Quân đội nhân dân. Trong bài báo đó có câu nói bất hủ của Bác Hồ như một lời hịch vang vọng đến mai sau: “Các Vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước".

Được trực tiếp chứng kiến cuộc gặp và ghi lại lời nói sâu sắc của Bác Hồ về sự kết nối thiêng liêng trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước muôn đời của dân tộc ta, đó vừa là vinh dự đặc biệt, vừa là may mắn “độc nhất vô nhị” trong đời cầm bút của nhà báo Nguyễn Khắc Tiếp.

Tòa soạn tại Mặt trận Điện Biên Phủ

Cách đây hơn 3 năm, ngày 15-4-2022, tôi được dự chương trình trao thưởng, tôn vinh “Bút sắc, lòng trong” tặng Đại tá, nhà báo lão thành Nguyễn Khắc Tiếp do Hội Truyền thông số Việt Nam, Trung tâm Thông tin Truyền thông số Việt Nam, Câu lạc bộ Cafe số phối hợp tổ chức. Cùng dự hôm đó còn có nhiều đồng đội, đồng nghiệp lớp sau của nhà báo Nguyến Khắc Tiếp ở Báo Quân đội nhân dân, cán bộ, chiến sĩ Sư đoàn 308. Giao lưu tại chương trình, mặc dù đã ở tuổi bách niên nhưng bác Tiếp vẫn làm người nghe cuốn hút và xúc động về những dấu ấn trong cuộc đời làm báo, nhất là những ngày Báo Quân đội nhân dân tổ chức tòa soạn ngay tại Mặt trận Điện Biên Phủ.

Bác Tiếp kể, để chuẩn bị chiến dịch, bộ đội phải hành quân tới 500km đường đồi núi, mệt lử nhưng ai cũng lạc quan với tinh thần tất cả cho tiền tuyến, tất cả để chiến thắng. Ngày đó, làm báo thiếu thốn đủ đường, phóng viên không có máy ảnh, chỉ có bút, giấy của nhà in, đèn dầu mang theo. Phóng viên đi chiến trường phải đeo bao gạo, cuốc và cả súng để nếu gặp địch có thể chiến đấu ngay. Gạo chỉ đủ ăn trong 3 ngày đi đường rừng núi, cuốc mang theo để đi đến đâu đào hầm, đào hào tới đó, vừa làm nơi trú ẩn, vừa là nơi nghỉ ngơi.

Tòa soạn ở tiền phương chỉ có 5 người, gồm: Hoàng Xuân Tùy-phụ trách chung, Trần Cư-thư ký tòa soạn, phóng viên Nguyễn Khắc Tiếp, phóng viên Phạm Phú Bằng và họa sĩ Nguyễn Bích. Tòa soạn đặt cách sở chỉ huy Chiến dịch Điện Biên Phủ chừng 3km, đi bộ mất một giờ vì đường núi. Tại Mặt trận Điện Biên Phủ, tờ báo thật sự là vũ khí. Báo Quân đội nhân dân in tại mặt trận rất thô sơ, phải dùng các chữ ghép vào với nhau để thành bản in, sau đó quét mực lên và in nhân bản, chờ mực khô. Bên cạnh tòa soạn làm nội dung còn có một "nhà in" chỉ có vài ba người, báo in xong là có một trung đội có nhiệm vụ phát báo cho các chiến sĩ, đơn vị nào xa thì phát trước. Mặc dù in báo trong hầm sâu nhưng mỗi bản in đều được làm rất cẩn thận, trau chuốt, kiểm tra kỹ lưỡng để tránh sai sót. Từng tờ báo được chuyển đến tận chiến hào cho bộ đội, như một tờ hịch động viên, khích lệ tinh thần chiến đấu.

“Làm sao để có đủ tin, bài cho các số báo trong điều kiện chiến sự ác liệt mà số phóng viên lại quá ít ỏi như thế?", tôi hỏi. Bác Tiếp cho biết: Tòa soạn tổ chức một đội ngũ cộng tác viên là cán bộ, chiến sĩ. Họ là những người viết bài ngay tại chiến hào. Bài được đưa trực tiếp cho phóng viên khi xuống đơn vị hoặc nhờ cán bộ về sở chỉ huy họp hoặc chiến sĩ liên lạc chuyển cho tòa soạn. Số cộng tác viên này rất quan trọng, họ hoạt động như phóng viên lưu động.

Việc xuất bản 33 số báo tại mặt trận trong thời gian diễn ra chiến dịch, góp phần vào Chiến thắng Điện Biên Phủ là một trong những trang sáng ngời nhất, tự hào nhất trong lịch sử Báo Quân đội nhân dân. Tổ chức tòa soạn tại mặt trận đã thể hiện bản lĩnh, ý chí và tinh thần sáng tạo của những chiến sĩ làm báo Báo Quân đội nhân dân. Đây là sự kiện độc đáo chưa từng có trong lịch sử quân sự thế giới. Nhà báo Nguyễn Khắc Tiếp cùng các đồng đội, đồng nghiệp của mình đã góp phần làm nên chiến công đặc sắc đó trên mặt trận báo chí.

Hai cuộc tổng tuyển cử lịch sử

Trong các sự kiện lịch sử đặc biệt của đất nước, cuộc tổng tuyển cử đầu tiên năm 1946 sau khi nước nhà độc lập và cuộc tổng tuyển cử thứ hai năm 1976 sau khi đất nước thống nhất là những kỷ niệm không thể nào quên đối với nhà báo Nguyễn Khắc Tiếp.

Sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn độc lập ngày 2-9-1945, vận mệnh đất nước như ngàn cân treo sợi tóc. Thù trong giặc ngoài rình rập từng ngày, từng giờ. Hai mươi vạn quân Tưởng dưới danh nghĩa “đồng minh” giải giáp quân Nhật kéo vào. Quân Pháp đã quay lại hòng cướp nước ta một lần nữa. Đồng bào đang thiếu ăn trầm trọng sau nạn đói kinh hoàng năm Ất Dậu 1945 khiến hai triệu người chết. Nhà nước dân chủ nhân dân non trẻ bị đe dọa, uy hiếp mọi bề. Lợi dụng tình hình ấy, bọn phản động trong nước theo quân Tưởng ra sức phá hoại cuộc tổng tuyển cử của ta.

“Lúc tổng tuyển cử diễn ra, tôi là một thanh niên với tuổi ngoài 20, đang chập chững vào nghề báo”, bác Tiếp kể. Ở Hà Nội, phố phường như ngày hội. Các cổng chào được dựng lên, cờ đỏ sao vàng rợp trời. Các khẩu hiệu: “Độc lập hay là chết”, “Cách mạng Tháng Tám muôn năm”, “Việt Nam của người Việt Nam”... giăng khắp nơi. Vừa làm nhiệm vụ phóng viên đưa tin, vừa làm nhiệm vụ cử tri, được sống trong khí thế sôi sục cách mạng đó vào ngày tổng tuyển cử đầu tiên trên cả nước, thật không thể nào quên được.

Sau cuộc tổng tuyển cử đầu tiên tháng 1-1946, 30 năm sau, tháng 4-1976 mới lại có cuộc tổng tuyển cử lần thứ hai trên cả nước, sau khi giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Bác Nguyễn Khắc Tiếp vừa bỏ phiếu, vừa làm nhiệm vụ phóng viên ở TP Sài Gòn-Gia Định (từ tháng 7-1976 là TP Hồ Chí Minh). Chỉ mới giải phóng chưa đầy một năm, công việc sau chiến tranh còn ngổn ngang như núi, đời sống nhân dân còn khó khăn, kẻ thù của cách mạng chưa từ bỏ âm mưu phá hoại. TP Sài Gòn-Gia Định đỏ rực cờ sao, nhân dân háo hức đi làm nhiệm vụ công dân sau bao năm chờ đợi. Được sống ở TP Sài Gòn-Gia Định trong ngày hội lớn đó của dân tộc, càng thấy thấm thía lời Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Miền Nam là máu của máu Việt Nam, là thịt của thịt Việt Nam. Sông có thể cạn, núi có thể mòn, song chân lý đó không bao giờ thay đổi”.

Ở Báo Quân đội nhân dân, những người đầu tiên gây dựng tờ báo được anh em lớp sau kính trọng gọi là “các nguyên lão”, trong đó có hai nhà báo lão thành, đồng thời là đồng đội, đồng chí, đồng nghiệp chí cốt suốt đời gắn bó thân thiết bên nhau, đó là Nguyễn Khắc Tiếp và Phạm Phú Bằng. Cùng ở trên “phố nhà binh” Lý Nam Đế, nhà tôi cách nhà hai bác chỉ một quãng ngắn. Từ bao nhiêu năm rồi, hằng ngày, tôi vẫn gặp hai bác đi bộ trên vỉa hè rợp bóng những cây sấu già thân thuộc. Sáng nay, nắm tay tôi, bác Tiếp xúc động nói: “Ông Phú Bằng đi rồi. Buồn quá...”.

Lúc tôi đang nói chuyện với bác Tiếp thì chị Nguyễn Trà Hương, con gái của bác dắt xe đạp từ cổng bước vào. Chị nói: “Năm ngoái, ngày 8-2 âm lịch (ngày 17-3) là một ngày bố em chịu hai mất mát lớn: Bác Phạm Phú Bằng từ trần và chỉ một giờ sau đó mẹ em cũng ra đi. Người vợ thân yêu và người bạn chí cốt cùng ra đi chỉ trong một giờ đã gây sốc mạnh cho bố em. Sau hai cái tang đó, bố em yếu hẳn và không tự đi được nữa mà phải di chuyển bằng xe lăn. Là một người lính, bố em vẫn cố gắng giữ nếp sinh hoạt, thường xuyên đọc báo, nắm rõ tình hình thời sự trong nước và quốc tế. Hằng ngày, bố em vẫn muốn được ra phố ngắm nhìn xã hội, mỗi tuần một lần được ra Hồ Tây hay Hồ Gươm...”.

Đang nghe con gái nói, bất chợt, bác Tiếp quay sang tôi: "Việc tinh gọn bộ máy ở ta khó đấy, nhưng không thể không làm. Bộ máy “kềnh càng” thế thì làm sao mà phát triển được!”. Tôi nắm tay bác: “Chắc chắn là làm được bác ạ. Mọi việc đang “vào trớn” rồi”.

Ai đó đã nói rằng nhà báo là “thư ký của thời đại” thì Đại tá, nhà báo Nguyễn Khắc Tiếp đích thực là một “thư ký thời đại” kiên cường và xuất sắc.

HỒ QUANG LỢI