Múa rối Việt trước thách thức sinh tồn

Lễ hội Múa rối Hà Nội mở rộng 2025 tại đền Ngọc Sơn

Bảo tồn, đào tạo, truyền thông và mở rộng không gian tiếp cận công chúng đang trở thành chìa khóa để nghệ thuật múa rối tiếp tục tồn tại và khẳng định vị thế trong đời sống văn hóa hôm nay.

Chồng chất khó khăn

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, có thể nói, nghệ thuật múa rối đang đứng trước nguy cơ “ngàn cân treo sợi tóc”. Sự bùng nổ của các loại hình giải trí hiện đại, thị hiếu khán giả thay đổi nhanh chóng, cùng tốc độ đô thị hóa khiến không gian biểu diễn của nhiều phường rối nước - “cái nôi” của di sản - ngày càng bị thu hẹp. Kinh phí hoạt động eo hẹp khiến nhiều nghệ nhân chật vật giữ nghề trong cảnh “tay trắng”.

Theo Chủ tịch Hội Sân khấu Hà Nội, NSND Nguyễn Hoàng Tuấn, hiện chỉ còn 14/27 phường rối duy trì hoạt động, phản ánh mức độ mai một đáng báo động. Không ít lời thoại, kịch bản nguyên gốc - linh hồn của mỗi tích trò - đã thất truyền, trong khi lực lượng nghiên cứu, lý luận và phê bình ngày càng thiếu hụt. Đây là hồi chuông cảnh báo về nhu cầu cấp thiết trong công tác đào tạo nghệ nhân, nghiên cứu chuyên sâu và xây dựng chương trình bảo tồn bài bản.

Những khó khăn của nghệ thuật rối không chỉ nằm ở việc giữ gìn đội ngũ nghệ nhân hay phục hồi tích trò cổ, mà còn ở áp lực thích nghi với đời sống hiện đại. Trước làn sóng giao thoa văn hóa mạnh mẽ, nhiều phường rối đứng trước nguy cơ phai nhạt bản sắc.

Nguyên Phó Giám đốc Nhà hát Múa rối Thăng Long, NSƯT Chu Lượng cho biết: Nếu trước đây văn hóa Việt phát triển theo hướng truyền thống thuần túy, thì hiện nay các yếu tố ngoại lai tạo ra sự biến chuyển sâu sắc. Nhiều phường rối địa phương không còn giữ trọn vẹn tích trò đặc trưng, thậm chí nhiều trò đã bị biến đổi hoặc thất truyền. Thách thức đặt ra là vừa bảo tồn hồn xưa, vừa khơi lại sức sống để khán giả hôm nay và trong tương lai vẫn cảm nhận trọn vẹn tinh hoa của loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo này.

Trưởng phường rối Đào Thục, ông Đặng Minh Hưng chia sẻ thêm: Bảo tồn rối nước hiện gặp vô vàn trở ngại. Con rối biểu diễn dưới nước dễ hư hỏng, phải thường xuyên chế tác mới, nhưng kinh phí lại rất hạn chế; hoạt động biểu diễn gần như không tạo ra nguồn thu đáng kể. Không gian biểu diễn chỉ còn gói gọn trong hội đình, hội làng, khiến việc tiếp cận công chúng phổ thông trở nên khó khăn. Không ít nghệ nhân phải bươn chải thêm nhiều nghề để duy trì cuộc sống, coi nghề rối như niềm đam mê hơn là nguồn thu nhập. Công tác đào tạo lớp trẻ kế cận còn yếu, tạo thêm thách thức lớn cho hành trình bảo tồn và phát huy nghệ thuật múa rối trong đời sống đương đại.

Tìm cách “thắp lửa” rối thời hiện đại

Để nghệ thuật múa rối tồn tại và phát triển trong bối cảnh mới, cần một chiến lược đồng bộ, kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và đổi mới. Việc gìn giữ phải bắt đầu ngay từ nơi sản sinh ra di sản - các làng quê truyền thống. Tại đây, phường rối đóng vai trò “chủ thể di sản”, lưu giữ tích trò cổ, kiến trúc sân khấu, tập quán biểu diễn và kỹ thuật chế tác con rối.

Trong khi đó, các nhà hát và đoàn nghệ thuật chuyên nghiệp chính là lực lượng “chuyển tải di sản”, đảm nhận việc dàn dựng, nâng cao chất lượng biểu diễn và đưa nghệ thuật rối tiệm cận chuẩn mực hiện đại. Sự kết hợp giữa hai khối này sẽ giúp múa rối vừa giữ hồn xưa, vừa thích ứng với đời sống nghệ thuật hôm nay.

Muốn rối Việt sống được, trước hết phải đến được với khán giả Việt, ở mọi độ tuổi và tầng lớp. Nền tảng quan trọng nhất chính là giáo dục trong nhà trường, nơi hình thành những khán giả tương lai.

Phó Chủ tịch Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam, Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam, NSND Trịnh Thúy Mùi khẳng định: Đưa múa rối vào giảng dạy một cách bài bản là giải pháp bền vững để nuôi dưỡng tình yêu với di sản. Bên cạnh đó, các phường rối và nhà hát cần tổ chức thêm những buổi biểu diễn dành riêng cho học sinh, để nghệ thuật rối bước ra khỏi sách vở và trở nên sống động trong trải nghiệm của các em.

Không chỉ dừng lại ở phạm vi nghệ thuật dân gian, múa rối còn có tiềm năng hòa nhập sâu vào công nghiệp văn hóa. Những chuyến lưu diễn quốc tế, chương trình quảng bá văn hóa sẽ giúp rối Việt khẳng định vị thế trên bản đồ nghệ thuật thế giới.

Giám đốc Nhà hát Múa rối Thăng Long, NSƯT Trần Thanh Hiền nhấn mạnh: Bảo tồn và phát huy nghệ thuật rối phải đi cùng quá trình chuyên nghiệp hóa - từ tổ chức, dàn dựng, đào tạo nghệ sĩ đến chiến lược truyền thông, hợp tác du lịch và giáo dục. Khi các đơn vị hoạt động chủ động và sáng tạo, múa rối sẽ tìm được chỗ đứng bền vững trong cộng đồng.

Trong thời đại số, truyền thông giữ vai trò sống còn. Nghệ thuật dù tinh tế đến đâu nhưng thiếu khán giả thì cũng khó tồn tại. Việc lan tỏa giá trị múa rối trên các nền tảng mạng xã hội, kết hợp biểu diễn tương tác và các hình thức trải nghiệm mới sẽ giúp di sản trở nên gần gũi, hấp dẫn hơn với công chúng hôm nay.

Chỉ khi đồng thời chú trọng bảo tồn, phát triển, giáo dục và truyền thông, múa rối Việt mới có thể thực sự “sống lại”, hòa nhập đời sống hiện đại và khẳng định vị thế của một loại hình nghệ thuật truyền thống độc đáo trong nước và quốc tế.

THANH MAI