Muốn xuất khẩu phải sở hữu' kho chứa thóc, gạo

Thu hoạch lúa ở Đồng bằng sống Cửu Long. Ảnh: Trung Chánh

Nhiều doanh nghiệp không đồng tình với điều kiện này và cho rằng việc sở hữu hay thuê kho chứa không phản ánh năng lực của thương nhân xuất khẩu gạo.

Nhiều thương nhân không biết kho chứa ở đâu!

Theo quy định hiện hành, thương nhân xuất khẩu gạo phải có ít nhất một kho chuyên dùng để chứa thóc, gạo và một cơ sở xay, xát hoặc cơ sở chế biến thóc, gạo phù hợp với tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật quốc gia. Theo đó, thương nhân xuất khẩu gạo có thể “sở hữu” hoặc “thuê” kho chứa thóc, gạo.

Tuy nhiên, Bộ Công Thương cho biết, thời gian qua phát sinh tình trạng thương nhân thuê kho chứa, cơ sở xay, xát chỉ để “đối phó” với yêu cầu pháp lý, chứ không thực sự vận hành hay kiểm soát hoạt động của các cơ sở này. Nhiều thương nhân không nắm rõ vị trí, thông tin kho chứa, gây khó khăn cho công tác hậu kiểm của cơ quan chức năng.

Mặt khác, các thương nhân thuê kho chứa không phải đầu tư kho bãi ban đầu nên không phải gánh chi phí khấu hao trong giá thành, nhờ vậy giá gạo xuất khẩu của họ có lợi thế hơn so với các doanh nghiệp đã bỏ vốn làm kho chứa, cơ sở xay, xát bài bản.

Vì vậy, Bộ Công Thương cho rằng, cần sửa đổi, bổ sung điều kiện kinh doanh xuất khẩu gạo theo hướng thương nhân phải sở hữu kho chứa thóc, gạo; còn cơ sở xay, xát, chế biến thì có thể thuộc sở hữu hoặc đi thuê như hiện hành. Nội dung này đã được Bộ Công Thương đưa vào dự thảo Nghị định sửa đổi, bổ sung Nghị định 107/2018/NĐ-CP và Nghị định 01/2025/NĐ-CP về kinh doanh xuất khẩu gạo (sau đây gọi là dự thảo Nghị định).

Theo Bộ Công Thương, yêu cầu sở hữu kho chứa không chỉ giúp sàng lọc doanh nghiệp thực sự đủ năng lực tham gia xuất khẩu gạo mà còn góp phần tăng quy mô và chất lượng hệ thống kho chứa trên cả nước, đây là yếu tố quan trọng nhằm bảo quản, nâng cao giá trị và thương hiệu gạo Việt. Và để tạo điều kiện cho doanh nghiệp có thời gian thích ứng, dự thảo Nghị định cho phép các thương nhân đang thuê kho chứa tiếp tục duy trì hình thức này trong vòng 12 tháng kể từ thời điểm nghị định có hiệu lực.

Cản trở hay sàng lọc năng lực thương nhân xuất khẩu?

Nhiều doanh nghiệp xuất khẩu gạo không tán thành với đề xuất của Bộ Công Thương. Bà Phạm Thị Hà Anh, Giám đốc Công ty cổ phần Lương thực Bình Minh, cho rằng việc sở hữu hay thuê kho chứa thóc, gạo không phản ánh năng lực của thương nhân. “Đánh giá năng lực của thương nhân đủ điều kiện tham gia xuất khẩu gạo phải dựa trên năng lực tài chính và quản trị rủi ro; khả năng hiểu biết và phát triển thị trường; khả năng xây dựng thương hiệu và uy tín; năng lực sản xuất và khả năng đáp ứng chất lượng hàng hóa”, bà Hà Anh nhấn mạnh.

Dẫn chứng thực tế, bà cho biết tháng 4-2025, Bộ Công Thương đã thu hồi giấy chứng nhận đủ điều kiện kinh doanh xuất khẩu gạo của chín thương nhân do không có đơn hàng xuất khẩu trong 18 tháng. Các đơn vị này dù đáp ứng được yêu cầu về kho chứa và nhà máy xay, xát nhưng không có khả năng xây dựng thương hiệu và phát triển thị trường nên không có đơn hàng xuất khẩu.

“Như vậy, yêu cầu phải sở hữu kho chứa để sàng lọc thương nhân là chưa đúng, đi ngược lại nguyên tắc bảo đảm tính linh hoạt, phù hợp với năng lực của doanh nghiệp nhỏ và vừa - lực lượng chiếm tỷ trọng lớn trong ngành; đồng thời có thể tạo điều kiện để nhóm lợi ích thâu tóm thị trường, ảnh hưởng đến môi trường kinh doanh”.

Cũng theo đại diện Công ty Bình Minh, quan điểm cho rằng các doanh nghiệp thuê kho sẽ có lợi thế cạnh tranh về giá do không phải đầu tư ban đầu là không hợp lý. Bởi doanh nghiệp đi thuê vẫn phải chịu chi phí thuê, chi phí vận hành, bảo trì, nâng cấp kho chứa để bảo đảm tiêu chuẩn lưu trữ hàng xuất khẩu.

Hơn nữa, việc thuê hay đầu tư sở hữu kho chứa không phản ánh tiềm lực tài chính của doanh nghiệp. “Nhiều doanh nghiệp mạnh về tài chính nhưng lựa chọn tập trung vốn vào tích trữ lúa gạo, phát triển hệ thống phân phối, xây dựng thương hiệu, và chất lượng kho chứa thay vì dàn trải vào cơ sở hạ tầng”, bà Hà Anh cho biết.

Đi ngược nguyên tắc kinh tế thị trường

Tương tự, Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) không đồng tình với đề xuất bắt buộc doanh nghiệp phải sở hữu kho chứa thóc, gạo, vì điều này đi ngược lại nguyên tắc kinh tế thị trường và quyền tự do kinh doanh.

Theo VCCI, mục tiêu đặt ra điều kiện sở hữu kho chứa là nhằm đánh giá năng lực vận hành và bảo đảm khả năng dự trữ của doanh nghiệp, nhưng cả hình thức sở hữu hay thuê đều có thể đáp ứng yêu cầu này, miễn là doanh nghiệp hoạt động thực chất và tuân thủ đúng quy định.

Về hiện tượng doanh nghiệp thuê kho chỉ để đối phó điều kiện cấp phép, rồi không duy trì hoạt động, VCCI cho rằng, đây là vấn đề thực thi pháp luật chứ không phải lỗ hổng của chính sách. Do đó, trong trường hợp này, Nhà nước có thể thu hồi giấy phép của doanh nghiệp không đáp ứng điều kiện kinh doanh; không thể vì bất cập trong quản lý mà đưa ra quy định mang tính “không quản được thì cấm” - điều mà Nghị quyết 68-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân đã yêu cầu xóa bỏ.

Đáng lưu ý, VCCI cảnh báo việc bắt buộc sở hữu kho chứa sẽ khiến chi phí gia nhập thị trường gia tăng, đặc biệt với các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Áp lực tài chính từ việc đầu tư hoặc mua kho sẽ hạn chế sự tham gia của doanh nghiệp mới, làm giảm tính cạnh tranh trên thị trường xuất khẩu gạo và ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập của người nông dân, cũng như sự bền vững của chuỗi giá trị lúa gạo.

Liên quan đến lập luận cho rằng doanh nghiệp thuê kho có lợi thế cạnh tranh về giá do không phải đầu tư ban đầu, VCCI cho rằng điều này hoàn toàn bình thường trong cơ chế thị trường. Nếu doanh nghiệp tối ưu chi phí nhờ thuê kho thay vì đầu tư xây mới thì đó là lợi thế kinh doanh hợp pháp và không nên bị can thiệp bằng biện pháp hành chính, trừ khi có hành vi cạnh tranh không lành mạnh.

Ý kiến của cộng đồng doanh nghiệp cho thấy, việc sửa đổi các điều kiện kinh doanh xuất khẩu gạo nói chung và yêu cầu về kho chứa nói riêng cần được cân nhắc kỹ lưỡng, bảo đảm vừa nâng cao chất lượng quản lý, chống hình thức, vừa không làm triệt tiêu động lực và cơ hội của các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa - lực lượng quan trọng trong chuỗi giá trị ngành lúa gạo.

Thay vì siết điều kiện sở hữu kho chứa, giải pháp căn cơ hơn là tăng cường hậu kiểm, minh bạch thông tin, và áp dụng công nghệ trong giám sát hoạt động của thương nhân. Chính sách tốt không nên tạo thêm rào cản hành chính, mà cần tạo lập môi trường cạnh tranh công bằng, thúc đẩy đổi mới, chuyên nghiệp hóa và phát triển bền vững cho ngành xuất khẩu gạo.

Cẩm Hà